نابسامانی‌های فضای مجازی در ایران؛ مشکلات استفاده از اینترنت با کیفیت و سرعت پایین و ضعف امنیتی

برپایه این گزارش یکی از سطوح نابسامانی، مربوط به تفاوت ذاتی فضای مجازی و واقعی است و همه‌ی جوامع درگیر آن هستند. درادامه، نابسامانی در سطح نهادی یعنی در ارتباط با نظام حکمرانی و قانون‌گذاری و اجرای قوانین مربوط به فضای مجازی در زمینه بومی آن بررسی شده است.

فضای مجازی بستری متغیر است و برای مثال، همگام نبودن سرعت سیاستگذاری و قانونگذاری فضای مجازی با سرعت پیشرفت‌های فناورانه، منشأ بروز نابسامانی‌هایی در این فضا می‌شود که نظام پاسخگویی و مدیریتی نهادی را ناکارآمد جلوه می‌دهد. علاوه‌براین، تداخل وظایف تصمیم‌گیران و تعدد یا تصدی‌گری بی‌ضابطه نهادهای تصمیم‌گیر و مسائلی که در تقسیم کار نهادی در دایره نهادهای حاکمیتی و ارتباط با ذینفعان مختلف و منافع آنها ازجمله بخش خصوصی و بخش عمومی وجود دارد، می‌تواند منشأ بخشی از نابسامانی‌های فضای مجازی باشد.

– گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس

این گزارش فیلترینگ را مثال می‌زند که «هرچند نهاد و سازوکار مشخصی برای فیلترینگ وجود دارد؛ اما پیچیدگی و اهمیت این موضوع، باعث ورود نهادهای دیگری در تصمیم‌گیری در این حوزه می‌شود که سردرگمی‌ها و پیچیدگی‌های آن را چندبرابر می‌کند». در نمونه‌ی دیگر، تصدی‌گری بی‌ضابطه دستگاه‌های دولتی و حاکمیتی، تولید محتوا و خدمات بومی در زیست‌بوم فضای مجازی کودک و نوجوان را دچار چالش کرده است.

طبق این بررسی موانع یا خلأهای قانونی در توسعه فضای مجازی و چالش‌های مربوط به اجرای آن‌ها، زمینه‌ساز بخش دیگری از نابسامانی‌هاست. برای نمونه موانع قانونی، جلوی توسعه محتوا و خدمات دیجیتال داخلی مرتبط با حوزه کودک و نوجوان در ارتباط با سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی را گرفته است.

مرکز پژوهش‌های مجلس در بخش دیگری از این گزارش وضعیت فضای مجازی ایران را براساس شاخص‌های مختلف بررسی می‌کند؛ ازجمله نظارت بر تنظیم‌گری، ضریب نفوذ اینترنت، سرعت اینترنت، توسعه دولت الکترونیک، شکاف مهارت‌های دیجیتال، کیفیت زندگی دیجیتال و وضعیت استفاده از پیام‌رسان‌ها و رسانه‌های اجتماعی در ایران و شاخص آمادگی شبکه.

تا سال ۲۰۲۰ که شاخص نظارت بر تنظیم‌گری مبتنی بر کیفیت عملکرد تنظیم‌گری کشورها برای نسل‌های اول تا چهارم اینترنت بود، ایران امتیاز ۸۶ را در این شاخص داشت؛ اما این رده‌بندی از سال ۲۰۲۱ با تمرکز بر اینترنت نسل پنجم جدید تغییر یافت و امتیاز ایران به ۴۸/۴۶ سقوط کرد.

این گزارش با مقایسه امتیاز ایران در شاخص نظارت بر تنظیم‌گری فناوری اطلاعات و ارتباطات با امتیاز کشورهای دیگر منطقه از ضرورت تلاش برای برطرف کردن چالش‌های تنظیم‌گری کشور می‌گوید.

مرکز پژوهش‌ها می‌گوید ایران از نظر ضریب نفوذ اینترنت با چالش جدی مواجه نیست و فاصله زیادی با کشورهای منطقه ندارد؛ اما فاصله زیادی میان ضریب نفوذ اینترنت پهن‌باند ثابت و سیار در کشور به چشم می‌خورد.

براساس آمار اتحادیه بین‌المللی مخابرات، در سال ۲۰۲۲ میانگین جهانی ضریب نفوذ اینترنت پهن‌باند ثابت ۱۷/۶ درصد بوده؛ اما ایران با ۱۲/۳ درصد اشتراک پهن‌باند ثابت، از میانگین جهانی کمتر است. این در حالی است که در کشورهایی مانند امارات متحده عربی ۴۰ درصد، در عربستان ۳۷ درصد، در ترکیه ۲۲/۳ درصد، در کره ۴۵/۴ درصد و در ژاپن ۳۷/۲ درصد مشترکان اینترنت پهن‌باند ثابت آنها بیشتر از میانگین جهانی است.

این گزارش در ارتباط با شکاف زیاد در ضریب نفوذ پهن‌باند ثابت و سیار در ایران می‌‌نویسد:

در ایران توسعه شبکه فیبر نوری کشور در دست بخش خصوصی است؛ بنابراین توسعه پهن‌باند ثابت علاوه بر ملاحظات مربوط به ویژگی‌های محیطی کشور ایران، متأثر از ملاحظات اقتصادی بخش خصوصی نیز است و هرچند دولت سیزدهم بر دستیابی مردم به اینترنتی با سرعت و کیفیت مطلوب‌تر تأکید دارد و حمایت‌های مالی دولتی از توسعه آن صورت می‌گیرد؛ اما همچنان توسعه آن برای بخش خصوصی، هم منطقی و هم سودآور نیست.

مرکز پژوهش‌ها با تکیه بر منابعی مثل «اسپید تست» می‌گوید: «شاخص کیفیت اینترنت ایران در همه ابعاد وضعیت بحرانی را ندارد.» این در حالی است که به‌تازگی در مراسم رونمایی سومین گزارش کیفیت اینترنت، تهیه‌کنندگان این گزارش عنوان کردند که «اگرچه گزارش اسپیدتست مرجع و معیار افزایش سرعت نیست؛ اما نشان‌دهنده بهبود شرایط است.»

بازوی پژوهشی مجلس با مرور آمار اسپیدتست درباره سرعت اینترنت پهن‌باند و ثابت ادامه می‌دهد: «شاخص ضریب نفوذ اینترنت در کشور نشان می‌دهد سرعت اینترنت در بخش اینترنت ثابت فاصله زیادی با میانگین جهانی دارد.»

براساس آمار اسپیدتست، رتبه کشور نسبت به کشورهای دیگر پایین‌تر است و فاصله زیادی با آن‌ها دیده می‌شود. همین‌طور باید گفت که هرچند در همه کشورها سرعت اینترنت در پهن‌باند سیار بیش از پهن‌باند ثابت است، این اختلاف در ایران بیش از دو برابر است.

– گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس

توسعه دولت الکترونیک شاخص دیگری است که درادامه بررسی می‌شود. این شاخص حذف ضرورت مراجعه حضوری برای دریافت خدمات دولتی و امکان دسترسی به آن‌ها ازطریق سامانه‌ها را نشان می‌دهد. این گزارش می‌گوید که رتبه ایران در شاخص توسعه دولت الکترونیک از سال ۲۰۰۳ تاکنون روند رو به بهبودی را طی کرده و از ۱۰۷ در سال ۲۰۰۳ به رتبه ۹۱ در سال ۲۰۲۲ رسیده است.

طبق گزارش ۲۰۲۲ «شاخص جهانی کیفیت دیجیتال» که شرکت سرفشارک منتشر کرده، ایران در زیرشاخص‌ دولت الکترونیک، رتبه ۷۹ را از بین ۱۱۸ کشور جهان داشته است که پایین‌تر از میانگین جهانی است.

مرکز پژوهش‌های مجلس با تکیه بر آمارهای جهانی می‌گوید که ایران در زیرشاخص خدمات برخط دولت الکترونیک جایگاه ضعیفی را دارد و ادامه می‌دهد:‌ «این در حالی است که در گزارش‌های مختلف مسئولان کشور اشاره می‌شود که درصد زیادی از خدمات دستگاه‌های اجرای به‌صورت برخط انجام می‌شود.»

این گزارش برای نمونه گفته‌های عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات را مثال آورده که در مقاطع مختلف دربابره خدمات‌دهی برخط دستگاه‌های اجرایی در سال ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ وعده داده است.

درادامه با اشاره به هدف کمی برنامه هفتم توسعه برای رسیدن به رتبه ۶۱ در شاخص توسعه دولت الکترونیک تأکید شده است: «با‌توجه‌به رتبه ۹۱ در سال ۲۰۲۲ همچنان فاصله زیادی تا رسیدن به وضعیت مطلوب وجود دارد.»

ضعیف‌بودن خدمات دولت الکترونیک، باعث می‌شود که ضرورت حضور در فضای مجازی کاهش پیدا کند و رابطه معکوسی با کیفیت و نوع محتوای ارائه‌شده در فضای مجازی دارد. همچنین، مشارکت الکترونیکی پایین در دولت الکترونیک، کنشگری در فضای مجازی و درنتیجه تولید محتوا و انباشت داده را کاهش می‌دهد.

– گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس

براساس گزارش ۲۰۲۱ «شاخص شکاف مهارت‌های دیجیتال» که شرکت ویلی منتشر کرده، رتبه ایران در این شاخص از بین ۱۳۴ کشور، ۸۱ و امتیاز آن ۴/۴ بوده است که درمقایسه‌با کشورهایی مانند امارات متحده عربی یا عربستان و عمان رتبه پایین‌تری را در منطقه دارد.

به‌نظر می‌رسد که ایران در زیرشاخص عرضه و تقاضا و رقابت‌پذیری رتبه کمتری از زیرشاخص‌های دیگر داشته باشد که این امر می‌تواند کیفیت و نوع محتوا در فضای مجازی را کاهش دهد. همچنین در زیرشاخص‌های پشتیبانی دولت، نهادهای مهارت‌های دیجیتال و پاسخگویی دیجیتال نیز رتبه ایران ضعیف‌تر از میانگین جهانی است که در ارتباط با سواد رسانه‌ای و خدمات فضای مجازی است که درنهایت روی محتوای فضای مجازی اثرگذار هستند.

– گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس

طبق گزارش سال ۲۰۲۳ «شاخص کیفیت زندگی دیجیتال» که شرکت سرفشارک منتشر شده، ایران رتبه ۹۵ را از میان ۱۲۱ کشور جهان در شاخص کیفیت زندگی دیجیتال داشته و امتیاز آن نیز ۰/۳۴ بوده است.

این بررسی می‌گوید:‌ «رتبه ایران در شاخص جهانی کیفیت زندگی دیجیتال از سال ۲۰۲۰ تا سال ۲۰۲۳ روند نزولی داشته و در تمام زیرشاخص‌ها این وضعیت به‌چشم می‌خورد که می‌تواند به نقض حریم خصوصی و افزایش احساس عدم امنیت، محدودیت دسترسی، کاهش انباشت داده و کاهش جذابیت حضور در فضای مجازی منجر شود.»

این بررسی درادامه به نظرسنجی ایسپا در بهمن ۱۴۰۲ اشاره کرده که نشان می‌داد اپلیکیشن‌های فیلترشده اینستاگرام و واتس‌اپ و تلگرام در صدر ابزارهای محبوب ایرانیان قرار دارند.

اینستاگرام و واتس‌اپ و تلگرام که بیشترین کاربرانی ایرانی در آن حضور دارند، همگی پیام‌رسان یا رسانه اجتماعی خارجی و غیربومی هستند که در ایران فیلتر هستند و روی انگیزه استفاده از فیلترشکن و نصب آن اثرگذار است و به محدودیت دسترسی به اینترنت اشاره می‌کند.

– مرکز پژوهش‌های مجلس

این گزارش ادامه می‌دهد: «از مهم‌ترین مشکلات پیش روی پیام‌رسان‌ها و رسانه‌های اجتماعی داخلی می‌توان به محدودیت ترافیکی، اعتمادپذیری پایین، قابلیت‌های نسبی محدود، محدودیت در کاربرپسندی و شخصی‌سازی (به‌طورکلی جنبه‌های فنی)، محدودیت شبکه و امکان ارتباط با کاربران جهانی و… اشاره کرد.»

از طرف دیگر مرکز پژوهش‌های مجلس با اشاره به اینکه اینستاگرام بیشترین استفاده را در بین کاربران ایرانی دارد، می‌گوید: «پژوهش‌های مختلف، پیامدهای منفی حضور در این شبکه اجتماعی مانند احساس بدبختی یا احساس منفی به ظاهر خود و… را تأیید می‌کند که می‌تواند در ارتباط با دینامیک سلامت و فرهنگ عمومی باشد.»

در سال ۲۰۲۳ ایران در شاخص آمادگی شبکه‌ای رتبه ۸۷ را از بین ۱۳۴ کشور جهان داشته است. همچنین، رتبه ایران در جهان در زیرشاخص فناوری ۷۳ در زیرشاخص مردم ۷۸، در زیرشاخص حکمرانی ۷۸ و در زیرشاخص اثرگذاری ۱۰۸ بوده است. طبق این بررسی، جایگاه ایران در زیرشاخص تأثیر درمقایسه‌با سه شاخص دیگر ضعیف‌تر است.

همچنین، ایران در‌مقایسه‌با کشورهای منطقه مانند قطر (رتبه ۴۶)، امارات متحده عربی (۳۰)، عربستان (۴۱) و ترکیه (۴۷) در شاخص آمادگی شبکه رتبه پایینی دارد. از سال ۲۰۲۰ نیز، رتبه ایران در این شاخص روند نزولی داشته و از رتبه ۷۹ در سال ۲۰۲۰ به رتبه ۸۷ در سال ۲۰۲۳رسیده است.

گزارش مرکز پژوهش‌ها در وضعیت‌شناسی فضای مجازی ایران، متغیرهای تأثیرگذار را در چهار خوشه‌ی اصلی برمی‌شمرد: ۱. فشار ناکارآمدی رسانه‌ای؛ ۲. فشار تولید محتوای نامناسب؛ ۳. فرصت بهره‌برداری از داده؛ ۴. فشار ناکارآمدی حکمرانی داده.

به‌اعتقاد نویسندگان این گزارش، تشریح این خوشه‌ها نشان می‌دهد:‌

• فشار شیوع تولید محتوای نامناسب در پیوند با شکاف مهارت‌های دیجیتال در مردم و کیفیت اینترنت قرار دارد.
• فرصت بهره‌برداری از داده با ضریب نفوذ اینترنت، کیفیت اینترنت در کشور، شکاف مهارت‌های دیجیتال و کیفیت زندگی دیجیتال ارتباط دارد.
• فشار ناکارآمدی حکمرانی داده در پیوند با شاخص‌هایی چون وضعیت استفاده از پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی، کیفیت زندگی دیجیتال، توسعه دولت الکترونیک، کیفیت اینترنت و ضریب نفوذ اینترنت است.
• به‌نظر می‌رسد اثر مخرب رسانه‌ها و تصویرسازی‌ها با شکاف مهارت‌های دیجیتال در مردم و استفاده زیاد از پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی خارجی در‌مقایسه‌با پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی داخلی در ارتباط باشد.