جامعه ایرانی، دوستدار خانواده است/جمعیت یک مسئله ملی است نه جناحی

گروه جامعه دیدگاه نیوز – تغییرات جمعیتی کشور موضوع با اهمیتی در بین دیگر مسائل کشور است که نمی‌توان پیامدها و آثار آن را نادیده گرفت. کاهش نرخ باروری و موالید، تغییرات جمعیتی ایران را سرعت بخشیده و کشور را به سمت بحران پیری و سالمندی سوق داده است، اتفاقی که در سایر کشورها پیش از این رخ داده و در کشور ما نیز به تدریج در حال وقوع است و نگرانی کارشناسان این حوزه را برانگیخته است.

موضوع جمعیت تا بدانجا مورد اهمیت است که اکنون برنامه ریزی در این حوزه را افزایش داده است اما برای پیشبرد بهتر امور و طراحی و اجرای برنامه دقیق ضروری است همه دستگاه‌های متولی به این امر ورود کنند.

آثار و پیامدهای تغییرات جمعیت ایران در زمان حاضر نگرانی کارشناسان این حوزه را در پی داشته است، در این خصوص حاتم حسینی استاد دانشگاه بوعلی سینای همدان در گفت و گو با خبرنگار دیدگاه نیوز درباره تغییرات جمعیت ایران آثار و پیامدهای آن اظهار داشت: در طول چند دهه گذشته تغییرات چشمگیری هم در حجم و رشد جمعیت ایران و هم در ترکیب سنی و جنسی جمعیت رخ داده است؛ این تغییرات در وضعیت کنونی و چشم انداز آینده‌اش می‌تواند آثار و پیامدهایی بر جای گذارد.

وی با بیان اینکه تغییرات جمعیت شناختی در جامعه ایران اتفاق افتاده و مانند بسیاری از پدیده‌ها و مسائل دیگر اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی تاثیراتی را بر جای گذاشته که نمی‌توان از آنها غفلت کرد، گفت: این تاثیرات از منظر جمعیت شناختی مدل سازی و تا حدودی تلاش شده است به دستگاه نظری در این خصوص برسیم، که آثار و پیامدهای این تغییرات را به بحث بگذاریم.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه بر این باور هستم که جامعه ایران به لحاظ اجتماعی دچار یک نوع اختلال در سلامت اجتماعی شده است؛ به توضیح این موضوع پرداخت و اظهار داشت: مفهوم آن این است که درست است که ما تصور می‌کنیم همه چیز سر جای خود قرار دارد و مشغول زندگی و کار هستیم و فعالیت داریم اما جامعه به طور کلی در وضعیت اختلال در سلامت به سر می‌برد، درست مانند زمانی که در یک کشوری شاخص امید زندگی افزایش پیدا می‌کند، اما از این تعداد سال‌های عمر چه تعداد سال بدون اختلال در سلامتی است و سال‌هایی است که می‌توان از فرد به درستی در زمینه‌های مختلف استفاده کرد بدون اینکه هیچ اختلالی در وضعیت سلامت او باشد.

وی افزود: در جامعه هم اینگونه است این سوال مطرح می‌شود که بعد از گذشت چند دهه و تحولات و تغییراتی که در جنبه‌های مختلف از جمله به لحاظ جمعیت شناختی اتفاق افتاده است، جامعه از نظر سلامت اجتماعی در چه وضعیتی به سر می‌برد؟

به گفته وی، از منظر جمعیت شناختی این موضوع باید تبیین شود و نمی توان به آن تک عاملی نگاه کرده و تنها دلایل این اختلال در سلامت اجتماعی را از منظر جمعیت شناختی بدانیم، بلکه به عنوان یک جمعیت شناس بر اساس مطالعات و پژوهش‌هایی که داشته‌ام، به این نتیجه رسیده‌ام که در جامعه ما از طرفی پنجره جمعیت شناختی از سال ۸۴ باز شده و از طرف دیگر «دوره انتظار» برای اولین بار ظهور و بروز پیدا کرده است.

این استاد دانشگاه ادامه داد: پنجره جمعیتی موضوع آشنایی است اما دوره انتظار منظور زمانی است که فرزندان در خانواده‌ها به سن کار می‌رسند، توانایی کار و دانش و مهارت دارند و تحصیلات دانشگاهی کسب کرده‌اند و به دنبال کار هستند.

حسینی تاکید کرد: برخلاف گذشته که دوره انتظار کوتاه بود و فرزندان بعد از دیپلم یا سربازی از خانواده مستقل شده و خانواده جدید تشکیل می‌دادند، در شرایط کنونی این موضوع خیلی طولانی شده و فرزندان همچنان در انتظار این هستند که والدین از آنها حمایت کنند و به نظر می رسد ناتوانی دستگاه برنامه‌ریزی و مدیریتی در مدیریت پنجره جمعیتی و این دوره انتظار، سبب شده است که یک نیروی محرکه‌ای به نام اثر انتظار ایجاد شود.

پنجره جمعیتی باید از سوی دولت‌ها به درستی مدیریت شود

وی با اشاره به اینکه اگر دولت پنجره جمعیتی را درست مدیریت کند، اثر دوره انتظار کاهش پیدا می‌کند و عکس آن نیز صادق است، اظهارداشت: بنابراین ناکارآمدی دولت‌ها در مدیریت پنجره جمعیتی که ۲۰ سال از شروع آن می‌گذرد، منجر شده نیروی محرکه اثر انتظار ایجاد شود و تاثیرات آن به خود دولت برگردد؛ به این صورت که در دو سطح خرد و کلان، آثار و پیامدهای افزایش انتظار خود را نشان می‌دهد و در سطح کلان نافرمانی‌های مدنی افزایش پیدا می‌کند، دولت با جمعیت جوان انبوهی مواجه است که برای شغل، مسکن، زندگی در خور شأن تقاضای اجتماعی دارند، اما به این انتظارها درست پاسخ داده نشده است.

این استاد دانشگاه افزود: این موضوع می‌تواند ظرفیت های نافرمانی‌های مدنی را بالا ببرد، در سطح خرد نیز موجب سرخوردگی در میان جوانان می‌شود و تراکم این سرخوردگی‌ها می‌تواند خطرناک باشد و نظام سیاسی و اجتماعی جامعه را تهدید کند و یا اینکه موجب شود جوانان نتوانند پاسخگوی تقاضای اجتماعی برای تشکیل خانواده باشند و همه این‌ موارد دست به دست هم می‌دهند و سرخوردگی را در میان جوانان بیشتر می‌کنند، طوری که به حالت انفجاری می‌رسد و اثر آن بر وضعیت اختلال بر سلامت اجتماعی خود را نشان می‌دهد.

جمعیت در ایران یک مسئله ملی است

حسینی با اشاره به مسئله جمعیت در کشور، تاکید کرد: جمعیت در ایران یک مسئله ملی است، نه جناحی و سیاسی اما اکنون متاسفانه کاملاً سیاست زده شده و وقتی می‌بینیم دولت‌ها تغییر می‌کنند، نوع نگاه به مسئله جمعیت نیز تغییر می‌کند.

وی خاطرنشان کرد: در زمان حاضر رشد جمعیت زیر یک درصد است و حدود ۷ دهم درصد است و باروری ۱.۶ فرزند به ازای هر زن است و این به لحاظ جمعیت شناختی پیامدهای اجتناب ناپذیری دارد، فارغ از اینکه چه فردی رئیس جمهور باشد و یا چه دولتی بر سر کار باشد، باید تلاش کرد تا وضعیتی که از نظر جمعیت شناختی و پیامدهای آن قرار گرفته‌ایم، را رفع کنیم.

این استاد دانشگاه ادامه داد: وقتی مولفه‌های جمعیت تغییر کرده، آثاری دارد از جمله اینکه جمعیت سالخورده می‌شود و سالخوردگی جمعیت موجب کاهش رشد نیروی کار و کاهش حجم جمعیت کل کشور و صفر شدن رشد جمعیت می شود، وقتی به اینجا رسیدیم، دیگر بر اساس نظریه بلاکر در مرحله سقوط جمعیتی قرار می‌گیریم؛ مانند کشورهایی از جمله آلمان، ژاپن، روسیه، کره جنوبی و کشورهایی دیگر که اکنون رشد جمعیت آنها منفی شده و از حجم جمعیت آنها کاسته می‌شود.

به گفته حسینی، جمعیت یکی از مولفه‌های تشکیل دولت و حکومت است، بنابراین دولتمردان نمی‌توانند نسبت به این موضوع غفلت کنند و کاری به این تغییرات و تحولات جمعیت شناختی نداشته باشند.

وی با تاکید بر اینکه رویکردها نسبت به مدیریت جمعیت از یک دولت به دولت دیگر ممکن است متفاوت باشد، گفت: در برخی موارد واقع بینانه با مسئله کاهش جمعیت مواجه می‌شوند و در برخی دولت‌ها خیلی غیر واقع بینانه.

این استاد دانشگاه اظهار کرد: جمعیت را باید از این سیاست زدگی دور و به آن به عنوان یک معضل و مشکل ملی نگاه کرد و با استفاده از دانش، تخصص، تجربه علمی و پژوهشی متخصصان پزشکی اجتماعی، اقتصاددانان، جمعیت شناسان، جامعه شناسان، روانشناسان، انسان شناسان و حوزه‌های مختلف چاره‌اندیشی کرد.

زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی مسائل جمعیتی از یک کشور به کشور دیگر متفاوت است

حسینی یادآورشد: ضروری است دولت مسئله کاهش فرزندآوری، باروری پایین و کاهش رشد جمعیت را به عنوان یک مسئله ملی با جدیت دنبال کند و از همه صاحب نظرانی که می‌توانند در این زمینه کمک کنند استفاده کند؛ معتقد نیستم که حتماً باید از تجربه سایر کشورها استفاده کنیم چرا که زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی که در آن مسائل جمعیتی ظهور و بروز پیدا می‌کند، از یک کشور به کشور دیگر متفاوت است.

وی با بیان اینکه این زمینه ها حتی در داخل یک کشور از یک منطقه به منطقه دیگر نیز متفاوت است، اظهار داشت: ساختار اجتماعی و فرهنگی جامعه ایران که اکنون به لحاظ مشخصات جمعیتی و پویایی شناسی جمعیت مانند کشورهای پیشرفته صنعتی شده‌ است، بسیار متفاوت از کشورهای پیشرفته است.

این استاد دانشگاه افزود: باروری ما با کشوری مانند کره جنوبی، هنگ کنگ، کانادا، آلمان، روسیه و ژاپن در یک مسیر قرار گرفته و به لحاظ جمعیت شناختی شبیه هم شده ایم، اما از نظر اجتماعی و فرهنگی خیلی تفاوت داریم و معتقدم که دولت‌ها و سیاستگذاران و دولتمردان باید به این تفاوت ها توجه کنند.

جامعه ایرانی جامعه‌ای دوستدار خانواده

به گفته حسینی، در جامعه ما فراگیری و عمومیت ازدواج هنوز بالاست و جامعه ایرانی یک جامعه دوستدار خانواده است و اگر می‌بینیم در سال‌های اخیر نسبت‌های تجرد افزایش پیدا کرده و تجرد قطعی زیاد شده است، دلیلش آن نیست که مردم ما از خانواده و تشکیل خانواده دوری می کنند، بلکه دلیل این است که زمینه‌های شکل‌گیری و تشکیل خانواده فراهم نیست و این موضوع به دولت‌ها برمی‌گردد.

وی ادامه داد: با وام ازدواج و مانند آنها نیز این مشکل حل نمی‌شود، شاید از نظر راه حل و مهم‌ترین راهبردی که دولت می‌تواند در پیش بگیرد این است که زمینه‌های تشکیل خانواده و ازدواج را فراهم کند، به جای اینکه فرزند آوری را تشویق کند.

این استاد دانشگاه بر این باور است که فرزندآوری تشویقی نیست، بلکه دولت از طریق فراهم ساختن زمینه تشکیل خانواده و ایجاد زمینه تصمیم‌گیری برای ازدواج توسط جوان‌ها، باید انگیزه فرزندآوری را ایجاد کند و این خود به خود باعث می‌شود که از فرصت پنجره جمعیتی شناختی استفاده شود و نیروهای انسانی ما هدر نرود.

حسینی ادامه داد: وقتی فرصت شغلی فراهم شود، نیروی انسانی هدر نمی‌رود و با توجه به ویژگی اجتماعی و فرهنگی که عمومیت آن فراگیری ازدواج است، انتظار داریم تعداد خانواده‌های بیشتری نسبت به آنچه در سال‌های اخیر دیدیم، تشکیل شود، در این صورت حتی اگر باروری ۲ فرزند هم داشته باشند، می‌توانند موجب افزایش حجم جمعیت ایران شوند.

اگر مسئله جمعیت رفع نشود با بحران سالمندی مواجه خواهیم شد

به گفته وی، سالمندان آینده همین جوان‌هایی هستند که اکنون در مورد آنها صحبت می‌کنیم و می‌گوییم که آنها سرگردان هستند و چون شغل و امنیت شغلی ندارند، تشکیل خانواده نمی‌دهند، بخش قابل توجهی از این سالمندان و سالخورده‌های آینده این افراد هستند.

این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: بر این باورم که در ورود به دوره سالخوردگی جمعیت، ورود سختی خواهیم داشت به خاطر اینکه همین اکنون نتوانسته ایم مسئله جمعیت جوان را ساماندهی کنیم؛ از این رو نباید انتظار داشته باشیم که در دوره سالخوردگی این افراد مشکلاتی نداشته باشیم.

حسینی افزود: بر این باور هستم که همه کشورهایی که در این فرایند گذار جمعیت شناختی قرار گرفتند، سرنوشتشان سالخوردگی است، تفاوت کشور ما با کشورهای دیگر که این وضعیت را تجربه کردند، مانند ژاپن، آلمان و کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی و کانادا این است که آنها وقتی متوجه شدند که جمعیتشان به سمت سالخوردگی می‌رود، برای این موضوع برنامه‌ریزی کردند.

وی یادآور شد: پدیده‌ها منتظر نمی‌مانند که این اتفاق (کاهش باروری و سالخوردگی) بیفتد و پدیده بعدی رخ دهد بلکه همزمان رخ می‌دهد و دولت با پدیده‌های مختلفی از جمله مسئله کم فرزندآوری مواجه است که حرکت به سمت سالخوردگی را تسریع می‌کند.

حسینی تاکید کرد: در آینده نزدیک با سالخوردگی جمعیت مواجه هستیم و این دولت و دولتمردان و مدیران برنامه‌ریزی کشور هستند که باید جامعه را طوری مدیریت کنند که همزمان بتوانند مسائل مختلف را در کنار هم پیش ببرند تا این مسائل به بحران تبدیل نشود در غیر این صورت اگر وضعیت به همین شکل پیش برود، در آینده با بحران سالمندی مواجه خواهیم شد نه فقط پدیده سالمندی.