مشق از ؛ داریوش ثمر

ناصر خسرو، حکیمی ماندگار

به گزارش دیدگاه نیوز، داریوش ثمر از بازیگران و کارگردانان شیرازی در یادداشتی با عنوانِ “از پارسی گویان نامدار”
به “ناصر خسرو” پرداخته و آورده است:

عجین است با حکیمان ماندگاری سخنان ایشان،
زیاد دیده ایم، در دیوار نویسی های مدارس، یا مکانهای دیگر در نقاشی دیواری ، از ابیات شاعران
از احادیث عالمان و کوتاه سخنان متکلمان استفاده کرده تا عرضه فرهنگ همچنان ارجمند بماند ، در این میان از ابیات حکیم ناصر خسرو زیاد دیده و فیض برده ایم به همین دلیل هم زیاد در ذهن داریم مثلا ترکیبات ؛ (چرخ نیلوفری، درخت دانش،) را در ذهن داریم که نیوش ذهن آموزنده و تاکید بر دانش از آموزگارنده است ،
از قصاید معروف حکیم ناصر خسرو (نکوهش مکن چرخ نیلوفری) است که نزدیک پنجاه بیت دارد ، اجازت دهید چند بیت آنرا از درخت این قصیده بچینم و در بین سخنم بیاورم،
قبل از آن رو نوشتی اندک از شرح نام و نسب ناصر خسرو منعکس کنم و علت تاکید بر حکیم بودن ایشان،
ترکیب دو اسم ناصر وخسرو یعنی
( یاری کننده و پادشاه )،
ناصرخسرو حکیم، شاعر و نویسنده ی ایرانی، متولد قبادیان از شهر کهن بلخ است تخلص (حجت) هم دارد و بسال ۳۸۲ هجری شمسی متولد شده ، نزدیک به هزار و چندی سال قبل،
حال علت حکیم بودن ایشان به کوشش او و خواست او و جوهره ذاتی ناصر برمیگردد زیرا
از کودکساری به تحصیل علم وادب پرداخت و آنچه در همه دایره المعارف ها آمده تقریباً در تمام علوم متداوله عقلی و نقلی آن زمان مسلط بوده
و مخصوصاً علوم یونانی چون؛( ارثماطیقی) این نام علمی یونانی است که در دایره اعداد تفحص دارد، دانش اعداد و فن محاسبه است و چند باب مجزا دارد که به قلت و کثرت در جهان عدد و ریاضی میپردازد، ناصر خسرو جدا از استادی در این فن به هندسه بطلمیوس (منجم معروف یونای و عالم جغرافیا عهد باستان) تسلط کامل داشته ناصر خسرو در علم مجسطی دانی و علم هندسه اقلیدس و علوم طب و پزشکی و بالاخص علم نجوم و فلسفه و همچنین در علم کلام و حکمت متألهین تبحر پیدا کرد،
علاوه بر این علوم ناصرخسرو هنرمند بزرگ در ادبیات ، شعر و سخن و حتی موسیقی دان برجسته زمانه خود نیز بوده
او چون( شووالیه ایی) (تعمدا از لفظ فرانسوی شُوالیه استفاد کردم تا کوشش همه جانبه ناصر خسرو را تشبیه کنم)
بله او از نوجوانی در یک هزاره قبل این اراده را داشت که تمامی علوم را در زمان خود کسب کند و از آن فراتر رفته به جهانگردی نیز پرداخت و از تدریس و نشر دانش خود دریغ نکرد ، البته مبلغ دینی نیز بوده و در این میان از یگانه شاعرانی است که (سفرنامه) دارد ، این یعنی دانستن یعنی آگاهی ناصر خسرو از اینکه؛ درآینده مهم است سیر حکمت و دانش با جزئیاتی در زمان ثبت بماند و حکمت و معرفت همراه نام او به این ثبوت دست یافت،
گفتم از قصیده چرخ نیلوفری نمونه آورم اینجا اگر رخصت دهید چند بیت
از ایشان که میفرماید
:
(نکوهش مکن چرخ نیلوفری را
برون کن ز سر باد و خیره‌سری را
بری دان از افعال چرخ برین را
نشاید ز دانا نکوهش بری را
همی تا کند پیشه، عادت همی کن
جهان مر جفا را، تو مر صابری را
هم امروز از پشت، بارت بیفگن
میفگن به فردا مر این داوری را
چو تو خود کنی اختر خویش را بد
مدار از فلک چشم نیک اختری را)
ناصر خسرو در دوره اوج سبک خراسانی شعر می‌سرود که از اوایل سدهٔ چهارم تا میانه‌های سدهٔ ششم هجری کاربرد داشت. این سبک از لحاظ زمانی به دو دورهٔ ؛(سامانیان و غزنویان- سلجوقیان)
تقسیم می‌شود،
او در اشعار خویش و سفرنامه و سایر کتب خود مکرر به احاطه خود به علوم و مقام عظیم فضل و دانش خود اشاره میکند
(نماند از هیچ گون دانش که من زآن
نکردم استفادت بیش و کمتر)
این اشارت جنبه خود ستایی نداشته و بر مستفیض گشتن از علوم که لازمه ادیب و حکیم شاعر است اشارت دارد و سروری و سر افرازی را در کسب دانش معنا میکند؛
(اگر تو از آموختن‌ سر بتابی
نجوید سر تو همی سروری را)
البته این شکل هم نوشته شده؛
(اگر تو ز آموختن سر نتابی
بجوید سر تو همی سروری را)
هر دو شکل این۲ بیت ،۱مفهوم مشخصه دارد ، چون تقطیع هجایی که در آن میبینیم دارای نظمی هستند که کلمه را در هارمونی یک مفهوم واحد و یک لایه و مبرهن زینت داده، علم یعنی ارتقای زندگی انسانی،
و چقدر محرک است این کلام برای آموزش و برای پرورش و اعتلای فرهنگ .
که در بیت های بعد همین قصیده به این مشهور بیت میرسیم
درخت تو گر بار دانش بگیرد
به زیر آوری چرخ نیلوفری را

ناصر خسرو دارای تألیفات بی‌شماری بوده که بسیاری از آن‌ها به مرور زمان نابود شده‌ است و به دوران ما نرسیده‌اند. چنانچه خود درباره تألیفات و تصنیفاتش گوید:
منگر بدین ضعیف تنم زانکه در سخن
زین چرخ پر ستاره فزون است اثر مرا
مهم‌ترین و معروف‌ترین اثر ناصرخسرو، سفرنامه ناصر خسرو است که مختصری از گزارش مشاهدات مسافرت هفت ساله ناصر خسرو بوده و به زبان‌های متعددی ترجمه شده‌ است
سفرنامه، که گزارش سفر هفت ساله ی او به سرزمین های اسلامی است ،در این سفر نامه بساروزگارا که در گزارش هفت ساله ناصرخسرو مرقوم میشود که بیشمار نکته و پند و حکمت دارد،
جامع الحکمتین،
رساله‌ایست از ناصر خسرو به زبان پارسی که در سال ۴۶۲ هجری قمری نوشته شده‌است. ناصرخسرو که فردی بلندمرتبه در میان اسماعیلیان به‌شمار می‌آمد و دارای مقام حجت بود این کتاب را به خواهش (عین‌الدوله ابوالمعالی) امیر بدخشان و در پاسخ به پرسش های( ابوالهیثم) در قصیدهٔ مشهورش دربارهٔ اصول عقاید اسماعیلیه نوشت.
این کتاب از منابع مهم در آگاهی از اندیشه های ناصر خسرو و اسماعیلیه به شمار می رود. و در الهیات اسماعیلیه از منبع معتبر و مورد توجه است. در سالهای اخیر پژوهش های زیادی روی آثار ناصرخسرو صورت گرفته است. جامع الحکمتین به زبان انگلیسی ترجمه شده است.
خوان الاخوان،
در باب اخلاق و چگونگی فضایل اخلاقی پند میدهد
این کتاب به نثر است و حکمت آموز و پندمند.
گشایش و رهایش؛
نام کتابی است منسوب به ناصرخسرو که در آن به سی پرسش فلسفی و کلامی پرداخته شده است.
این کتاب دو بار توسط سعید نفیسی و فقیر محمد هونزای تصحیح شده است. متن موجود از این کتاب شامل ناهماهنگی‌ها و چندصدایی‌های بسیار است. برخی محققان انتساب کتاب به ناصرخسرو را پذیرفته‌اند و این ناهماهنگی‌ها را به تصرفات کاتب یا مترجم نسبت داده‌اند اما برخی انتساب متن به ناصرخسرو را رد کرده‌اند و معتقدند کتاب موجود در واقع ردیه‌ای است احتمالاً نوشته‌شده در قرن هفتم یا هشتم بر کتابی به نام گشایش و رهایش احتمالاً نوشته‌شده در دورهٔ مستنصر فاطمی.
زادالمسافرین،
مهم‌ترین اثر ناصر خسرو قبادیانی بلخی، فیلسوف، متکلم، سخنور و حجت نامدار اسماعیلی است که نزدیک به ۱۰۰۰ سال پیش از این (۴۵۳ (قمری)) تألیف شده و معتبرترین و عمده‌ترین منبع در شناخت اندیشه‌ها و باورهای او به‌شمار می‌آید.
این کتاب، یکی از مهم‌ترین آثار کلامی فلسفی اسماعیلی و حاوی واپسین باورهای مذهبی و ایده‌های کلامی و جهان‌شناختی رسمی فاطمیان در دوره امپراتوری دینی آنان است، پیش از آن که دعوت فاطمی دچار دودستگی نزاری و مستعلوی شود.
زادالمسافرین در زمره متون منثور کهن فارسی است و به جهت روزگار تألیف و روش نگارش، از دیرباز مورد توجه سبک شناسان نثر فارسی بوده‌است. زادالمسافرین سرشار از واژه‌های نادر و کهن فارسی است و افزون بر آن، برابرنهاده‌های فارسی ارزشمندی برای اصطلاحات فلسفی عربی در آن آمده که سخت در خور توجه ‌است.
در اشعار ناصر خسرو آمده است:
ز تصنیفات من زادالمسافر که معقولات را اصل است و قانون اگر بر خاک افلاطون بخوانند ثنا خواند مرا خاک فلاطون
این کتاب عقایید و باور اسماعیلیان را به خوبی تشریح میکند و از آن به عنوان ماخذ تاریخی الهیات مذهب اسماعیلیه نیز یاد میگردد.
ناصر خسرو در الهیات اسماعیلیه تعریف روشن و دقیق و درعین حال باعث نزاع را مطرح میکند که از سوی دیگر فرقه های اسلامی مورد تردید و مخالفت قرار میگیرد.
ناصر خسرو کوشیده است بین علم و دین ارتباط پیدا کند و علم و فلسفه را با دین هم آهنگ سازد. تا جاییکه از وحی و آفرینش و خدا شناسی موضوع مهمی را مطرح میکند. به باور ناصرخسرو تمام هستی کتاب الله است و پیامبر با الهام از هستی وحی الهی را به زبان خویش باز گو میکند.
قبل از اینکه کتابهای اورا مروری بر اختصار کنم این نکته یادمان نرود؛ ناصرخسرو از معدود شاعرانی است که چون حافظ قرآن مجید را حفظ بوده،
وجه دین
نام دیگر آن (روی دین )
نام دارد، کتابی از ناصرخسرو است، که مانند بسیاری از دیگر آثار او اثری مذهبی است.
این رساله حاوی مطالبی دربارهٔ فرقهٔ اسماعیلیه به روش باطنی است.
این کتاب تفسیر کلامی مذهب اسماعیلیه است و در ۵۱ گفتار ترتیب شده‌است. ناصر خسرو تفسیر الهیاتی اسماعیلیه را در رابطه به توحید، شهادت، قرآن، نبوت، ولایت، حج، جهاد و طهارت بیان کرده و به تأویل آنها پرداخته‌است.
بنابر نظر ناصرخسرو، وجه دین مهم‌ترین اثر اوست، زیرا در آن مستقیماً به مسائل و معارف دینی پرداخته‌است و در نظر او این معارف از معارف دیگر برترند و به تعبیر او (سر علم‌ها علم دین است)
دیگر آثار این حکیم نامدار:
دیوان اشعار
دیوان ناصر خسرو قبادیانی کتابی است مشتمل بر همه اشعار باقی‌مانده از ناصر خسرو قبادیانی. شعرها به زبان‌های فارسی و عربی است. مهم‌ترین بخش آن، قصاید اوست.
شعرهایی در دیگر قالب‌های شعری همانند مقطَّعات و رباعی هم در این دیوان هست.
دیوان او مشتمل بر ۱۱۱۵۶ بیت قصیده،
۲۱۵ بیت مقطَّعات و ۱ رباعی در ۲ بیت و در مجموع ۱۱۳۷۳ بیت سروده‌است.
و دیگر کتب او چون:
دیوان اشعار عربی
روشنایی‌نامه( رساله‌ای به نظم فارسی)
سعادت‌نامه ،( رساله‌ای است منظوم، شامل سیصد بیت.)
دلیل‌المتحرین:
(مفقود، در بیان الادیان ابوالمعالی از آن نام برده شده‌، اشعار عربی ناصر نیز مفقود است !)
جامع‌الحکمتین
اکسیر اعظم: در باب طب
قانون اعظم: در باب منطق و فلسفه
المستوفی: در باب علوم غریبه
دستور اعظم – در باب فقه
رساله‌ای درباره علوم یونانی
کنزالحقایق: در باب جادوگری!
رساله‌ای موسوم به (سرگذشت) یا (سفرنامه شرق)
رساله‌ای موسوم به (سرالاسرار)
تفسیر القرآن
رساله الندامه الی زادالقیامه
.
آری دوستان ، آنچه عیان بود در باب ناصر خسرو با غربال محدودیت در نوشتار و جستجو در منابع و کتب اینترنتی و چاپی به غرقاب تساهل یک شاگرد در مشق تقدیم شد،
باسپاس، داریوش ثمر.
۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۳.

دیدگاه نیوز را در شبکه های اجتماعی دنبال کنید

محمد ناصری‌راد

خبرنگار دیدگاه نیوز در شهر شیراز می باشد. وی مستندساز، تدوینگر و عکاس شیرازی است که فعالیت خود را از سال ۸۸ با انجمن سینما جوانان شروع کرده و ساخت مستندهای “دروازه حقیقت”، “من میخوام معتاد بشم”، “طاووس ها پرواز را نمیفهند”، “سوداگرانِ بی سودا”، “وداع”، “آبفروش” و “کتایون” را در کارنامه دارد، وی در حوزه های اجتماعی، فرهنگی، هنری و سینمایی قلم می‌زند .