تاریخچه موسیقی در ایران / سرگذشت موسیقی ایرانی از ابتدا تا امروز

به گزارش دیدگاه نیوز ، موسیقی هنری باستانی و سنتی است که جایگاه خاصی در فرهنگ ایرانی دارد. آثار این هنر را می توان در بخش‌های مختلف کشور یافت. برای آنکه درک بهتری از سیر تحول موسیقی ایرانی داشته باشیم، در این مطلب نگاهی خواهیم داشت به اینکه چگونه موسیقی در ایران تکامل یافت.

تاریخ موسیقی ایرانی پیش از اسلام

در دوران باستان، موسیقی وسیله‌ای برای برقراری ارتباط بود. بعدها به بخشی از باور و آیین مردم تبدیل شد و در مراسم سوگواری و شادی نواخته می‌شد.

بر اساس نشان و مهری قدیمی که در چغامیش یافت شده و قدمت آن به ۳۴۰۰ سال پیش از میلاد مسیح باز می‌گردد، در استان خوزستان در جنوب ایران قدیمی‌ترین ارکستر جهان وجود داشته است.

در قرن هشتم میلادی موسیقی عیلامی‌ها تحت تاثیر آشوریان بود. حتی در دوران هخامنشیان نیز این تأثیر وجود داشت. در دوران سلوکیان و پارت‌ها هنر یونان بر موسیقی ایرانی تاثیر گذاشت. اما در دوران ساسانیان بود که موسیقی ایرانی هویت جدید و مستقلی پیدا کرد.

دوران هخامنشیان

در دوران هخامنشیان، سه نوع موسیقی در ایران رواج داشت: مذهبی، نظامی و محلی. موسیقی مذهبی نوع خاصی از سروده‌ها بود که گاتها نامیده می شد و روحانیون آن را می خواندند و بیشتر به صورت آوایی بود، نه همراه با ساز. این سرودها موسیقی ایرانی را از دیگر موسیقی های آن زمان مانند موسیقی آشوری، بابلی یا سامی متمایز می‌کرد. تاثیر این نوع موسیقی هنوز در انواع موسیقی بخش‌های مختلف ایران مشاهده می‌شود.

دوران ساسانیان

تاریخ موسیقی ایرانی در دربار ساسانیان شاهد تحولات جدیدی بود. این هنر به یکی از بخش‌های مهم آموزش و تدریس تبدیل شد. گفته می‌شود که حدود ۱۲ هزار نوازنده هندی برای مهاجرت از هند به ایران دعوت شدند تا با اجرای موسیقی در نقاط مختلف امپراتوری ایران، شادی و نشاط بیاورند.

در دوران انوشیروان موسیقی به جایگاهی بالا دست یافت. موسیقی ایرانی به جهان عرب راه یافت و آنها از این موسیقی تقلید کردند و توانستند پایه‌های این هنر را بنا کنند.

باربد، رامتین سرکیس، بامشاد، نکیسا و آزادور چنگی چهره‌های شاخص در میان موسیقیدان‌های دوران ساسانیان بودند که قطعاتی فراموش نشدنی نواختند و پایه‌های برخی از مکتب های موسیقی را بنا نهادند که هنوز در ایران نواخته می شود. علاوه بر این، تأثیر آیین مانی و مزدایی در موسیقی آن زمان را نمی‌توان انکار کرد. خنیاگری نیز سنت باستانی دیگر ایران بود که همه اقشار مردم آن را دوست داشتند.

از دوران باستان ایران تا پایان دوران ساسانیان یعنی در طول ۱۲۰۰ سال اطلاعات بیشتری در مورد سازهای موسیقی ساخته و نواخته شده وجود ندارد و تنها تعداد کمی از این سازها وجود دارند که قدیمی هستند و به دوران پیش از هخامنشیان باز می گردند و در نوع خود در جهان منحصر به فرد و جزو اولین نمونه ها به حساب می آیند.

تاریخ موسیقی ایرانی پس از اسلام

در ابتدای دوران پس از اسلام، زمانی که خلفا موسیقی ایرانی را در تضاد با قوانین اسلامی می‌دانستند، هنرمندان ایرانی به هر طریقی که می توانستند موسیقی را حفظ کردند و آن را از شادی به غم تغییر دادند تا با حال و هوای مردم مطابقت یابد. ارتش اعراب به موسیقی جنگی تمایل داشت. آنها مانند ایرانیان شعر را همراه با موسیقی دوست داشتند.

سازهای موسیقی که آنها در اختیار داشتند، ظاهراً شامل طبل و شیپور می‌شد. آن‌ها از موسیقی ایرانی چیزهای زیادی یاد گرفتند و امروزه در میان ۵۲ نوع مختلف موسیقی عربی مصر، سوریه و لبنان ۳۰ نوع از دستگاه های قدیمی موسیقی ایرانی وجود دارد که وارد موسیقی آنها شده است.

دو خلیفه اول اهل موسیقی نبودند و حتی آن را ممنوع کردند. آنها از این هم فراتر رفتند و احکام سرسختانه ای مانند نقص عضو کردن برای کسانی وضع کردند که در این هنر شرکت می کردند.

حکومت خلیفه سوم با زندگی لوکس در دربار او آغاز شد. موسیقی به بخشی از زندگی تبدیل شد. زمانی که چهارمین خلیفه، قدرت گرفت، وضعیت موسیقی با حمایت‌های او بهبود یافت اما همچنان مسلمانان موسیقی را برابر با کارهایی مثل مصرف الکل، قمار و شهوت می دانستند.

در نتیجه ارتباط بیشتر خلفای اموی و عباسی با ارزش‌های زیبای موسیقی ایرانی، این هنر جایگاه بالاتری به دست آورد و تاریخ موسیقی ایرانی وارد مرحله جدیدی شد. از قرن دهم تا یازدهم میلادی چهره های بسیار مطرحی مانند فارابی و ابوعلی سینا در موسیقی ایرانی پدیدار شدند. ایرانیان مسلمان اولین نمونه های موسیقی مذهبی را نوشتند. عزاداری ایرانیان برای امام سوم شیعیان، به شکل موسیقی و نواختن آن در واقع راهی برای اعلام مخالفت با سیستم خلیفه و اعراب بود. صوفی ها شکل بدیعی از موسیقی را عرضه کردند. موسیقی سنتی آنها هنوز نواخته می‌شود.

دوران سامانیان

سامانیان رنسانسی در تعصبات قومی و جغرافیایی مردم به وجود آوردند. آثار یونانی، بابلی، مصری، سوری، هندی و دیگر آثار هنری و علمی به دقت مطالعه شده و مورد استفاده قرار گرفت.

دوران سلجوقیان

شاهان سلجوقی و حاکمان آنها موسیقی را ارتقا دادند و از موسیقیدان‌ها حمایت کردند. نه تنها شهرهای بزرگ بلکه شهرهای کوچک و دیگر شهرها نیز در بسیاری از زمینه‌های هنری از جمله موسیقی رونق گرفتند. موسیقی نیز از جمله هنرهایی بود که تحت تاثیر قرار گرفتند.

دوران صفویان

موسیقی ایران بعد از آن هم به دلیل هجوم کشور های دیگر فراز و نشیب‌های زیادی تجربه کرد. در قرن شانزدهم میلادی، صفویان در ایران دوباره کشور را یکپارچه کردند و در حوزه سیاست و کارهای بسیار خوبی انجام دادند. اما اولین پادشاهان این سلسله تعصبات مذهبی و سیاست‌های سرسختانه ای داشتند. این سخت گیری ها موجب حذف هرگونه حمایت از فلسفه ای می‌شد که با موسیقی، شاعری و ادبیات مرتبط بود. تاریخ موسیقی ایرانی به همین دلیل در این دوره وارد یک دوره افول شد تا این که زمان شروع سلطنت شاه عباس اول فرا رسید.

در ضمن، بسیاری از موسیقیدانان ایرانی به کشورهای دیگر به خصوص هند مهاجرت کردند. متاسفانه خیلی دیر شده بود و این اولین باری نبود که موسیقی ایرانی در طول تاریخ خود به چنین بی مهری حکومتی روبرو می شد. حمایت شاه عباس اول نتوانست باعث شکوفایی موسیقی شود و آن را به جایگاه قبلی خود برگرداند.

نقاره زدن احیا شد و در این دوران ادامه یافت. نقاره یک جفت دهل است که یکی از آنها صدای بم و دیگری صدای زیر ایجاد می‌کند. سنت نقاره زدن به دوران آیین میترایی در ایران باز می گردد، یعنی زمانی که سازهای مختلف موسیقی همراه با نقاره هر روز در پنج زمان مختلف، از جمله زمان طلوع و غروب آفتاب، نواخته می شدند. در دوران صفویان و بعد از آن‌ها، نقاره در مراسم‌ مختلفی نواخته می‌شد.

دوران افشاریه

تاریخ ایران در زمان شروع دوره افشاریه بسیار حساس بود. نادرشاه آنقدر مشغول نبرد در میدان‌های جنگ بود که وقتی برای حمایت از موسیقی نداشت. او مراسم روضه‌خوانی را در ارتش ممنوع کرد و سرپیچی از آن را به شدت مجازات می کرد. او در زمان اسب سواری دوست داشت به موسیقی های مختلف و شعرهای شاهنامه گوش دهد.

دوران زندیه

کریم خان از موسیقی حمایت کرد و بر این باور بود که آرامش و خوشحالی خود و مردمانش مهم‌تر از وسعت بخشیدن به مرزهای ایران است. حکومت او دوام زیادی نداشت.

دوران قاجاریه

در طول اولین دوره حکومت سلسله قاجار، شاهان این سلسله به دنبال زندگی راحت و آسایش بودند. در همین دوران بود که تاریخ موسیقی ایرانی در راهی قرار گرفت که تا امروز زنده مانده است. اساتید مشهور موسیقی ظهور پیدا کردند و قطعات بسیاری ساختند. موسیقی شاد قدیمی نیز تا حدودی احیا شد.

در سال ۱۸۴۷ میلادی، امیرکبیر، نخست وزیر ناصرالدین‌شاه، یک ژنرال فرانسوی را به ایران دعوت کرد تا موسیقی نظامی را آموزش دهد. در نتیجه، دانشجویان ایرانی با اصول نظری و عملی موسیقی غربی آشنا شدند. گرامافون در زمان حضور این ژنرال فرانسوی در ایران و با تلاش های او وارد کشور شد. این نیز نقطه عطفی در تاریخ موسیقی ایرانی به حساب می آید.

انقلاب مشروطه

همزمان با انقلاب مشروطه در ایران، موسیقیدانان جوان به دنبال اشکال جدید موسیقی بودند تا آن را با تغییرات جامعه همراه کنند. حاصل تلاش آن‌ها محبوبیت بسیاری پیدا کرد و مردم در نقاط مختلف ایران آن را دوست داشتند.

دوران پهلوی

در طول دوران حکومت پهلوی، بسیاری از جوانان برای تحصیل به اروپا رفتند. افراد تحصیل کرده به ایران بازگشتند و متعاقباً موسیقی ایرانی را در ایران بر اساس بینش جدیدی که بر پایه اصول و قوانین اروپایی بود، آموزش می دادند. علینقی وزیری اولین ارکستر مدرن ایرانی را با استفاده از سازهای موسیقی ایرانی و غربی برگزار کرد. بنیاد های موسیقی، مجلات، روزنامه ها و کتاب های مربوط به موسیقی شروع به کار کردند و موسیقی نهادینه شد. به این ترتیب، موسیقی ایرانی به لحاظ تاریخی، وارد مرجله جدیدی شد.

در سال ۱۹۳۷ میلادی، ارکستر سمفونیک تهران کار خود را آغاز کرد و موسیقی غربی و ایرانی را اجرا کرد. در سال ۱۹۵۲ میلادی، موسیقی پاپ در ایران آغاز شد. موسیقی سنتی از سوی مقامات مورد توجه بسیار کمی قرار گرفت.

در عوض، کاباره ها باز شدند و هیچ موسیقی که از گذشتگان به ارث رسیده بود، در آن اجرا نمی‌شد. تنها دو گروه موسیقی به نام شیدا و عارف در ایران بودند که موسیقی سنتی را زنده نگه می داشتند. البته بعضی موسیقیدان‌ها، موسیقی ارزشمند پاپ را وارد ایران کردند.

انقلاب اسلامی

پس از انقلاب ۱۳۵۷ و پیروزی انقلاب مردم ایران تا چند سالی خبر از موسیقی پاپ ایرانی نبود و بسیاری از خوانندگان ایرانی نیز مهاجرت کردند و از کشور رفتند و موسیقی پاپ ایران دچار یک دگرگونی شد.

موسیقی پاپ در ایران پس از پیروزی انقلاب تقریبا ناپدید شد ولی پس از دوران جنگ تحمیلی و با رویکردی جدا از موسیقی پیش از انقلاب و برون مرزی پاپ ایرانی در دوران سازندگی (به دو دوره ریاست جمهوری علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی اطلاق می‌شود که مشتمل بر دولت‌های پنجم و ششم نظام جمهوری اسلامی ایران می‌باشد که آغاز فعالیت آن ۱۲ مرداد ۱۳۶۸ و پایان فعالیت ۱۲ مرداد ۱۳۷۶ می‌باشد) و با ظهور هنرمندانی چون بیژن خاوری، پرویز طاهری، حسین همایونفال، حمید غلامعلی، عباس بهادری، مهدی سپهر و مهرداد کاظمی جان تازه ای گرفت.

موسیقی پاپ، در دورهٔ اصلاحات، با گشایش در سیاست‌های فرهنگی و هنری، پا به دوره‌ای دیگر گذاشت. در دههٔ نود میلادی، برای پیشی گرفتن از موسیقی ایرانی برون‌مرزی، سرپرستان زمینهٔ موسیقی برآن شدند که کارهایی همسو با چارچوب قانونی خود تولید کنند. محمدعلی معلم دامغانی و فریدون شهبازیان، در صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، انجمنی را برای بررسی بازگشت و پیشرفت موسیقی پاپ برپا کردند. گروه آریان، خشایار اعتمادی، سعید شهروز، شادمهر عقیلی، و محمد اصفهانی، از نخستین کسانی بودند که مجوز کار و کنسرت پیدا کردند.

حسین زمان، علیرضا عصار، قاسم افشار، مانی رهنما، و ناصر عبداللهی، از دیگر خوانندگان پاپ این دوره بودند. برخی از کارهای آنان، در تلویزیون نیز پخش شد. این کارها، گرچه هواداران و دنبال‌کنندگان گسترده‌ای داشتند، ولی از دید برخی از منتقدان، هم در زمینهٔ تکنیک و هم درونمایه، ناخوش‌آیند بودند. فریدون شهبازیان نیز کناره‌گیری کرد و به منتقدان موسیقی پاپ رایج در ایران پیوست.

در سال ۱۳۷۷ برای نخستین بار پس از انقلاب جشنواره موسیقی پاپ برگزار شد و خوانندگان پاپ جوانتر پا به عرصه گذاشتند، پس از دهه هفتاد هنرمندان دیگری چون احسان خواجه‌امیری، بابک جهانبخش، بنیامین بهادری، بهنام صفوی، حامد هاکان، حمید حامی، حمید عسکری، رضا صادقی، گروه سون، سیروان خسروی، علی عبدالمالکی، علی لهراسبی، فرزاد فرزین، فریدون آسرایی، مازیار فلاحی، محسن چاوشی، محسن یگانه، محمد علیزاده، و مهدی مقدم، روی‌کار آمدند.

و پس از دهه ۸۰ نیز امید حاجیلی، امیرعباس گلاب، بهنام بانی، گروه پازل، حامد همایون، حمید هیراد، زانیار خسروی، ساسی، سامان جلیلی، سیامک عباسی، سینا شعبانخانی، شهرام شکوهی، علیرضا طلیسچی، گروه ماکان، مرتضی پاشایی، مهدی احمدوند، مهدی یراحی، و گروه هوروش هنر خود را به اجرا گذاشتند.

امروز تاریخ موسیقی ایرانی شاهد پیشرفت‌های مدرنی را تجربه می‌کند. شما را دعوت می کنیم سبک های مختلف موسیقی اخیر ایران را گوش کنید تا متوجه شوید که در عین حال متفاوت بودن، چقدر جذاب و لذت‌ بخش هستند. موسیقی یکی از عرصه های هنری است که ایرانیان بسیار به آن علاقه دارند.

دیدگاه نیوز را در شبکه های اجتماعی دنبال کنید

امیر حیدری

سردبیر خبر روز، بیش از 16 سال است که در زمینه های تخصصی طراحی، توسعه، بهینه سازی و سئوسازی وب فعالیت می کند. وی از سال ۱۳۸۷ فعالیت خبری خود را در حوزه اخبار تکنولوژی آغاز کرده و از سال ۱۳۹۳ در حوزه های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی شروع به فعالیت مستمر خبری کرده است. وی عضو هیئت مدیره شرکت رایسام نیز می باشد.