مخمصه ای برای قهرمان / یادداشتی از محمد ناصریراد

درست بعد از گذشت چندین ماه که حواشیِ ساخت فیلم «قهرمان» اصغر فرهادی از روی مستند «دوسر برد، دو سر باخت» آزاده مسیح‌زاده در رسانه‌های ایران خاموش شده بود و البته رسانه‌های خارجی نظیر هالیوود ریپورتر، کم‌ کم به این موضوع می‌پرداختند، حالا این پرونده به مرحله تازه‌ای رسیده و دادسرای فرهنگ و رسانه برای شکایت‌های دو طرف از یکدیگر قرار صادر کرده است.
پس از داغ شدنِ این ماجرا تصمیم بر آن شد تا ماجرا از اول تا اکنون مورد بررسی و واکاوی قرار دهم.

ماجرا برمیگردد به چند روز قبل از اکران فیلم سینمایی «قهرمان» در سال ۱۴۰۰ که زمزمه مسروقه بودنِ ایده ی این اثر در محافل هنری به گوش میرسید.

ماجرا از این قرار بود که یکی از شاگردانِ کارگاه اصغر فرهادی به نام آزاده مسیح زاده، که در موسسه کارنامه هنرآموز بود، مدعی میشود که این کارگردان ایده فیلم مستند او را سرقت کرده و فیلم سینمایی «قهرمان» چیزی نیست جز کپی اثر مستند «دو سر برد، دو سر باخت» که در سال ۹۵ ساخته است. همزمان با اکران این فیلم در تهران این شاگرد سابق فرهادی مدعی‌شد که استادش با اثرپذیری جدی از فیلم مستندش، فیلم سینمایی قهرمان را ساخته است و در این مسیر نه تنها حق و حقوق مادی و معنوی او هیچ گاه تامین نشده بلکه شاهد برخورد‌هایی از گونه‌ای دیگر بوده است.

همان روزها ادعا‌های این مستندساز از یک طرف واکنش انجمن مستندسازان را موجب شد و از طرف دیگر واکنش وکیل اصغر فرهادی را. انجمن مستندسازان در بیانیه خود نوشت: فیلم مستند «دو سر برد، دو سر باخت» را که این روز‌ها کارگرداش مدعی است، آخرین ساخته اصغر فرهادی با اثر پذیری جدی از مستندش ساخته شده در یوتیوب ببنید تا بزودی فضای آزادی برای گفتگو در این زمینه فراهم شود.

داستان به همین جا ختم نشده و پس از آنکه چند روز قبل هالیوود ریپوتر از صدور منع تعقیب برای مستندی سخن به میان آورد که اصغر فرهادی را برای فیلم «قهرمان» متهم سرقت ادبی کرده بود، دیروز این مستندساز نیز از صدور قرار مجرمیت از سوی بازپرس پرونده و ارجاعی این پرونده به دادگاه خبر داد؛ موضوعی که با واکنش وکیل فرهادی همراه شد و او در بیانیه اعلام کرد دو شکایت از فرهادی از جمله درخواست این مستندساز برای دریافت منافع مالی «قهرمان» منع تعقیب خورده و شکایت سرقت ادبی نیز با توجه به آنکه بازپرس شکایت را به هیات کارشناسی نفرستاده و مستقیماً تشخیص داده، در این مسیر قرار گرفته و باید دادگاه درباره آن تصمیم بگیرد.
هالیوود ریپتور با اشاره به صدور قرار منع تعقیب از سوی بازپرسی برای شکایت اصغر فرهادی از آزاده مسیح زاده که مدعی سرقت ادبی از مستندش برای فیلم «قهرمان» شده بود، گزارش داد: «دادگاه ایران آزاده مسیح‌زاده را در دعوای افترای اصغر فرهادی بی‌گناه دانست اما دادگاه تهران همچنان باید در مورد دعوای سرقت ادبی مسیح‌زاده علیه فرهادی رأی دهد که در آن آزاده مسیح ‌زاده ادعا می‌کند اصغر فرهادی ایده‌ی درام برنده‌ی جشنواره کن یعنی فیلم قهرمان را از مستند او به سرقت برده است.

دادگاه ایران اکنون شکایت فرهادی برای افترا را رد کرده و گفته است که «شواهد کافی» برای اثبات ادعاهای کارگردان مبنی بر اینکه مسیح‌زاده عمداً با ادعاهای سرقت ادبی خود سعی در صدمه زدن به شهرت این کارگردان را داشته، وجود ندارد. فرهادی همچنان می‌تواند به این حکم اعتراض کند. اگر مسیح‌زاده مجرم شناخته می‌شد، مطابقِ قانون احتمالاً با مجازات تا دو سال زندان و همچنین ۷۴ ضربه‌ی شلاق مواجه می‌شد.

دادگاه هنوز درباره‌ی دعوای ادعای سرقت ادبی مسیح‌زاده رأی نهایی نداده است و مشخص نیست که آیا تبرئه‌ی مسیح‌زاده بر دادخواست او علیه فرهادی تأثیر خواهد گذاشت یا خیر.

پرونده‌ی سرقت ادبی بر شباهت‌های بین طرح مستند دو سر برد، دو سر باخت و فیلم قهرمان تمرکز دارد. هم مستند و هم فیلم بلند، داستان مردی در مرخصی از زندان بدهکاران است که به طور تصادفی با یک کیف پول حاوی سکه‌های طلا برخورد می‌کند. اما وقتی سعی می‌کند آن‌ها را بازگرداند، همه چیز پیچیده می‌شود و این مرد در کانون یک کمپین رسانه‌ای قرار می‌گیرد که امیدوار است تصویرش را از خلافکار سابق به نیکوکارِ فداکار تبدیل کند. در سال ۲۰۱۴ در ایران مسیح‌زاده در کارگاه مستندسازی اصغر فرهادی درباره‌ی فیلم خود تحقیق کرد و آن را پروراند.

اما از طرفی اصغر فرهادی به نوبه‌ی خود تمامی ‌اتهامات را رد می‌کند و مدعی است که به طور مستقل در مورد داستان اصلی که مستند مسیح‌زاده بر اساس آن ساخته شده، تحقیق کرده است.

باید در نظر گرفت در صورتی که دادگاه، فرهادی را به جرم سرقت ادبی از مستند دو سر برد، دو سر باخت مجرم تشخیص دهد، او ممکن است مجبور شود «کلیه‌ یا بخشِ عمده ای از درآمد حاصل از نمایش فیلم قهرمان چه در سینماها چه آنلاین» را به مسیح‌زاده بدهد. این فیلم که سال گذشته در جشنواره فیلم کن اکران شد و جایزه‌ی بزرگ هیئت داوران را از آن خود کرد، (به طور مشترک) حدود دو و نیم میلیون دلار از اکران بین‌المللی سینما کسب کرد، ناگفته نماند که فیلم سینمایی قهرمان به طور اختصاصی هم اکنون از سرویس اینترنت آمازون پرایم پخش می‌شود.

مسیح‌زاده چندی قبل از طریق واتس آپ در ایران با هالیوود ریپورتر تماس گرفته و میگوید: «اصلا خوشحال نیستم. فقط خیالم راحت شد. خوشحال نیستم چون برای آقای فرهادی به عنوان استاد احترام زیادی قائل بودم. گاهی اوقات، فکر می‌کنم از ابتدا نباید موضوع را علنی می‌کردم.»

البته گزارش هالیوود ریپورتر دقیق نیست، چرا که بازپرس قاضی تحقیق را دادگاه اشتباه گرفته شده و یا تاکید شده اگر فرهادی در دادگاه محکوم شد ممکن است مجبور شود تمام درآمد این فیلم را به شاکی بدهد که چنین نیست و با تجه به اینکه حتی در صورت محکومیت فرهادی، او به سرقت ایده و داستان متهم خواهد شد و نه حتی فیلمنامه، دادگاه «جریمه مالی» محدود برای او در نظر خواهد گرفت و در بهترین حالت، دستمزد عرف یک فیلمنامه به شاکی تعلق می‌گیرد.

اما با این وجود آقای کاوه راد وکیل پایه یک دادگستری که وکالت آقای اصغر فرهادی را به عهده دارد در صفحه ی رسمی اینستاگرامِ خود در جواب بیانیه ی آزاده مسیح زاده، چنین نوشت:

به‌نام‌آفریدگارِ یکتا

در پی انتشار برخی اخبار در خصوص پرونده حقوقی فیلم «قهرمان»، چند نکته را جهت استحضار افکار عمومی به اطلاع می‌رسانم:
به دنبال طرح سه شکایت علیه فیلم «قهرمان» با عنوان نقض حقوق مؤلف و ادعای سهیم‌شدن در کلیه درآمدهای داخلی و خارجی فیلم از سوی خانم مسیح زاده و همچنین شکایت زندانی شیرازی با این ادعا که داستان فیلم قهرمان به حیثیت ایشان لطمه وارد کرده است، بازپرس محترم پرونده در قرار صادره مورخ ۲۳ اسفند سال ۱۴۰۰ شکایت خانم مسیح‌زاده در خصوص سهیم‌شدن در درآمدهای فیلم و همچنین شکایت زندانی شیرازی را نپذیرفته و در این خصوص قرار منع تعقیب صادر و هر دو شکایت را رد کرده است.

در خصوص اتهام «نقض حقوق مولف»، همچنان که در لوایح دفاعیه و با ذکر مستندات و ارائه نظرات اساتید برجسته دانشگاه در حوزه حقوق مؤلف و نظر کارشناسی کانون کارگردانان در مورد این پرونده و نمونه‌های پرشمار مشابه داخلی و خارجی مطرح گردید، آن میزان از ابعاد زندگی زندانی شیرازی که در فیلم قهرمان با برداشتی آزاد مورد استفاده قرار گرفته، دارای وصف «افشاشدگی» بوده و به دلیل انتشار اخبار آن در رسانه‌های جمعی (به عنوان نمونه دو لینک خبر مربوط به این رخداد واقعی در پی‌نوشت این مطلب قرار داده شده که مربوط به دو سال قبل از ساخت مستند است.) در مالکیت عمومی (Public Domain) قرار داشته و هیچکس نمی‌تواند مدعی مالکیت آن باشد. اما علیرغم تاکید ماده ۱۵۵ قانون آیین دادرسی کیفری و رویه قضایی دادسرای فرهنگ و رسانه در پرونده‌های مشابه، که به جهت رسیدگی‌های فنی، دعاوی تخصصی حوزه فرهنگ و سینما به کارشناسان متخصص این حوزه ارجاع می‌گردد، بازپرس محترم، با تلقیِ سینما به عنوان موضوعی «عرفی» و نه تخصصی، پرونده را به کارشناسی ارجاع نداده و بدون جلب نظر کارشناسان حوزه سینما و حقوق مولف، راساً اقدام به صدور قرار نموده‌اند.

با توجه به آن که قرار صادره به منزله حکم نهایی دادگاه نیست و بخشی از روند رسیدگی محسوب و در ادامه‌ی فرآیند رسیدگی، پرونده ابتدا در دادگاه کیفری دو و سپس در دادگاه تجدیدنظر مورد رسیدگی مجدد قرار می‌گیرد، امید است در طول رسیدگی پرونده در مراحل بالاتر، با ارجاع موضوع به کارشناسی و جلب نظر تخصصیِ اساتید و خبرگان حوزه حقوق مولف، قرار موصوف نیز نقض گردد.

با احترام
کاوه راد
وکیل آقای اصغر فرهادی

لازم به ذکر است که قرار جلب به دادرسی تصمیمی است که مقام قضایی دادسرا (دادیار یا بازپرس) پس از اینکه نظر به مجرم بودن مرتکب، داشت اقدام به صدور قرار مجرمیت می‌نماید. پس از صدور قرار جلب به دادرسی یا همان قرار مجرمیت پرونده برای اتخاذ تصمیم و تعیین میزان مجازات به دادگاه کیفری دو فرستاده می‌شود. قانونگذار قانون آیین دادرسی کیفری در قانون جدید به جای قرار مجرمیت از واژه جلب به دادرسی استفاده نموده و این با دستور جلب و یا دستور بازداشت که منجر به دستگیری یا بازداشت مرتکب می‌شود متفاوت است و در واقع قرار جلب به دادرسی حکایت از نظر مثبت دادسرا و مرجع تحقیق به وقوع جرم دارد و نتیجه آن ادامه جریان پرونده و تشکیل جلسه محاکمه در دادگاه کیفری دو است.

مسیح زاده درباره ی این که چه مستندات و دلایلی مبنای صدور این قرار بوده گفت: ده ها ساعت فیلم، صدای ضبط شده، شهات شهود و مطلعین، ده‌ها صفحه استدلال مبنی بر تناقضات اظهارات آقای فرهادی، وکیل و شهود ایشان با هم و با فیلم‌ها و صداها و نیز تغییر اظهارات هر کدام از افراد نامبرده با اظهارات قبلی‌شان در جریان دادرسی، و در نهایت بازبینی هر دو فیلم توسط بازپرس و علم و تشخیص ایشان از جمله مستندات و دلایلی بوده اند که مبنای صدور قرار دادسرا بوده است.

در تحلیل‌ نهایی نتیجه صدور قرار جلب به دادرسی این است که متهم باید جهت رسیدگی به اتهام و دفاع ماهوی و تعیین میزان مجازات در دادگاه کیفری حاضر شود.
به نظر می‌رسد این پرونده مسیر طولانی حقوقی را در پیش دارد، چرا که بعید است طرفین به رای دادگاه بدوی نیز رضایت دهند و احتمالاً این دعوای حقوقی تا دادگاه تجدیدنظر نیز تداوم یابد و در این مسیر بعید نیست پرونده برای تکمیل دوباره به دادسرا بازگردد که اگر این اتفاقات رخ دهد، دعوای ‌پیش‌رو چندان کوتاه نخواهد بود.

اما در پایان چند سوال اساسی بی جواب باقی می ماند که باید مطرح کنم:

۱) چرا در تیتراژ فیلم سینمایی قهرمان ساخته ی اصغر فرهادی از آزاده ی مسیح زاده و مستند دوسر برد، دو سر باخت نامی برده نشده است؟

۲) چرا اصغر فرهادی حاضر نشده در تیتراژِ مستند دوسر برد دو سر باخت از او در تیتراژ این مستند نامی برده شود؟۳

۳)چرا از بین اعضای حاضر در وورک شاپی که در موسسه ی کارنامه زیر نظر اصغر فرهادی برگزار شده است، تنها از آزاده مسیح زاده امضا گرفته شده است؟

متاسفانه این دست اتفاقات چندان جدید نبوده و در فضایِ سینما بسیار شاهد این قضایا هستیم، تا آنجایی که برای شخص من هم این اتفاق رخ داد ولی به دلیل آنکه مدرک، شهود، ادلّه و حوصله ی کافی نداشتم از طرحِ شکایت صرف نظر کردم.

امیدوارم این پرونده در ایستگاهِ احقاقِ حق به پایان برسد.

در پایان باید اضافه کنم چندی پیش از آزاده مسیح زاده جویای احوالِ همان زندانی شدم که سوژه ی مستند دوسر بُرد دو سر باخت است و خانم مسیح زاده پاسخ داد: با کمال تاسف هنوز در زندان بِسَر میبرد.

محمد ناصریراد _(۱۴۰۱/۱/۱۶)

دیدگاه نیوز را در شبکه های اجتماعی دنبال کنید

محمد ناصری‌راد

خبرنگار دیدگاه نیوز در شهر شیراز می باشد. وی مستندساز، تدوینگر و عکاس شیرازی است که فعالیت خود را از سال ۸۸ با انجمن سینما جوانان شروع کرده و ساخت مستندهای “دروازه حقیقت”، “من میخوام معتاد بشم”، “طاووس ها پرواز را نمیفهند”، “سوداگرانِ بی سودا”، “وداع”، “آبفروش” و “کتایون” را در کارنامه دارد، وی در حوزه های اجتماعی، فرهنگی، هنری و سینمایی قلم می‌زند .