همکاری ۲۰ میلیارد دلاری تهران و مسکو برای دور زدن تحریم‌ها

روسیه و ایران در حال ساخت یک مسیر تجاری بین قاره‌ای با میلیارد‌ها دلار سرمایه‌گذاری جدید هستند که از لبه شرقی اروپا تا اقیانوس هند امتداد دارد، گذرگاهی به طول ۳۰۰۰ کیلومتر (۱۸۶۰ مایل) که خارج از دسترس هر گونه مداخله خارجی است. دو کشور میلیارد‌ها دلار برای تسریع انتقال بار در امتداد رودخانه‌ها و راه‌آهن‌های متصل به دریای خزر هزینه می‌کنند. داده‌های ردیابی شده توسط بلومبرگ در خصوص کشتی‌های عبوری در این منطقه نشان می‌دهد که ده‌ها کشتی روسی و ایرانی، از جمله برخی از آن‌ها که مشمول تحریم‌ها هستند، قبلا در این مسیر تردد داشتند.

 این اقدامات، نمونه‌ای از چگونگی افزایش سرعت رقابت قدرت‌های بزرگ پیرامون تغییر شکل شبکه‌های تجاری در اقتصاد جهانی است که به نظر می‌رسد در حال تقسیم شدن به بلوک‌های رقیب است. تحت فشار شدید تحریم‌ها، روسیه و ایران به سمت یکدیگر می‌چرخند و در عین حال هر دو همچنین به سمت شرق نیز نگاهی خواهند داشت. هدف آن‌ها محافظت از پیوند‌های تجاری در برابر مداخلات غرب و ایجاد پیوند‌های جدید با اقتصاد‌های غول پیکر و در حال رشد آسیاست.

مسیر‌های تجاری از روسیه به آسیا

بدون شک کریدور‌های جدید از طریق ایران، هزاران کیلومتر مسیر را کوتاه‌تر می‌کند. ماریا شاگینا، کارشناس تحریم‌ها و سیاست خارجی روسیه در موسسه بین‌المللی مطالعات استراتژیک مستقر در لندن می‌گوید: «ساخت این کریدور در راستای ایجاد زنجیره‌های تامین ضد تحریم در تمام طول مسیر است.» کریدور تجاری در حال ظهور، به روسیه و ایران این امکان را می‌دهد که هزاران کیلومتر از مسیر‌های فعلی خود را حذف کنند.

در انتهای شمالی این کریدور دریای آزوف قرار دارد که توسط شبه جزیره کریمه به عنوان سواحل جنوب شرقی اوکراین، بندر ماریوپل تحت اشغال روسیه و دهانه رودخانه دون، محصور شده است. در اوایل ماه جاری میلادی، ولادیمیر پوتین رییس‌جمهور روسیه با برشمردن دستاورد‌های کشورش از جنگ اوکراین گفت: دریای آزوف برای روسیه به دریای داخلی تبدیل شده است.

از آنجا، شبکه‌های رودخانه‌ای، دریایی و ریلی تا بنادر ایران در دریای خزر و در نهایت تا اقیانوس هند گسترش می‌یابد، لذا پوتین در این سخنرانی خود اهمیت انتهای کریدور را نیز مهم ارزیابی و آن را برجسته کرد.

پوتین همچنین در یک مجمع اقتصادی که در ماه سپتامبر برگزار شد بر لزوم توسعه زیرساخت‌های دریایی، ریلی و جاده‌ای در طول این مسیر تاکید کرد و گفت که این مسیر فرصت‌های جدیدی را برای شرکت‌های روسی برای ورود به بازار‌های ایران، هند، خاورمیانه و آفریقا فراهم می‌کند و متقابلا نیز می‌توانند از این کشور‌ها نیازمندی‌های خود را تامین کنند.

شاگینا تخمین می‌زند که روسیه و ایران ۲۵ میلیارد دلار در کریدور تجاری داخلی سرمایه‌گذاری بکنند که به تسهیل جریان کالا‌هایی که غرب می‌خواهد متوقف کند، کمک می‌کند. وی می‌افزاید: «دو کشور در حال بازی موش و گربه هستند.» این دو کشور در حال بررسی تمام نقاط ضعف برای حمل و نقل محصولات و سلاح‌های ممنوعه هستند.

این همکاری امریکا و متحدانش را نگران می‌کند، زیرا آن‌ها به دنبال جلوگیری از انتقال پهپاد‌های ایرانی و سایر تجهیزات نظامی هستند که به گفته آن‌ها به جنگ کرملین در اوکراین کمک می‌کند.

جیمز اوبراین، مقام ارشد تحریم‌های دولت جو بایدن، رییس‌جمهور ایالات متحده پس از اعلام مجازات‌های جدید در هفته‌های گذشته که مدیران راه‌آهن روسیه را هدف قرار داد، اعلام کرد: «هم این مسیر و هم به‌طور کلی ارتباط ایران و روسیه را با دقت دنبال می‌کنیم و ما نگران هرگونه تلاشی برای کمک به روسیه برای دور زدن تحریم‌ها هستیم.»

رابرت مالی، نماینده دولت بایدن در امور ایران نیز می‌گوید: هر کریدور تجاری جدید به عنوان بخشی از اولویت اصلی او یعنی توقف ارسال تسلیحات بین کشورها، نیاز به بررسی دقیق دارد. این یک تصمیم فوق‌العاده مضر و نوعی بی‌ملاحظگی است که آن‌ها گرفته‌اند، لذا مهم است که ما این موضوع را در کانون توجه قرار دهیم تا به دنیا نشان دهیم که آن‌ها نمی‌توانند پنهانکاری کنند.»

فراتر از هرگونه تجارت تسلیحاتی بین کشورها، دلایل اقتصادی قانع‌کننده‌ای برای مسیر ترانزیت جدید وجود دارد. کشتی‌هایی که در رودخانه‌های دون و ولگا حرکت می‌کنند، به‌طور سنتی انرژی و کالا‌های کشاورزی را مبادله می‌کنند و ایران سومین واردکننده غلات روسیه است که واردات این محصول در حال افزایش است. دو کشور مجموعه‌ای از معاملات تجاری جدید ازجمله کالا‌هایی همانند توربین‌ها، پلیمرها، لوازم پزشکی و قطعات خودرو را در دستور کار تجارت خود قرار دادند. همچنین روسیه سوخت هسته‌ای و قطعات رآکتور ایران در نیروگاه اتمی بوشهر را نیز تامین می‌کند.

روسیه باید شکست ناگهانی روابط تجاری خود با اروپا که قبل از جنگ اوکراین، بزرگ‌ترین شریک تجاری آن بود و همچنین یافتن راه‌حلی برای تحریم‌های امریکا و اتحادیه اروپا را جبران کند.

نیکولای کوژانوف، کارشناس حوزه خلیج فارس در دانشگاه قطر که از سال ۲۰۰۶ تا ۲۰۰۹ به عنوان دیپلمات کرملین در تهران خدمت کرده است، می‌گوید: «با بسته شدن شبکه‌های حمل و نقل اروپایی، آن‌ها بر توسعه کریدور‌های تجاری جایگزینی متمرکز شده‌اند که از چرخش روسیه به شرق حمایت می‌کند. شما می‌توانید کنترل‌هایی را بر مسیر‌های دریایی اعمال کنید، اما مشاهده مسیر‌های زمینی دشوار است و ردیابی همه آن‌ها تقریبا غیرممکن است.»

موانع زیادی وجود دارد و روسیه و ایران برای غلبه بر آن‌ها هزینه‌های سنگینی را صرف می‌کنند. به گزارش خبرگزاری دریانوردی ایران، روسیه در حال نهایی کردن قوانینی است که به کشتی‌های ایران در امتداد آبراه‌های داخلی رودخانه‌های ولگا و دون حق عبور می‌دهد. داده‌های مربوط به حرکت کشتی‌ها که توسط بلومبرگ گردآوری شده است، نشان می‌دهد که دست‌کم ۱۲ کشتی ایرانی که برخی از آن‌ها توسط گروه خطوط کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران تحت تحریم امریکا اداره می‌شوند، در آب‌های بین سواحل خزر این کشور و بنادر اصلی رودخانه ولگا در حال تردد هستند.

روسیه باید شکست ناگهانی روابط تجاری خود با اروپا که قبل از جنگ اوکراین، بزرگ‌ترین شریک تجاری آن بود و همچنین یافتن راه‌حلی برای تحریم‌های امریکا و اتحادیه اروپا را جبران کند

تردد کشتی بین روسیه و ایران

خبرگزاری نیمه رسمی کار ایران (ایلنا) ماه گذشته گزارش داد که کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران (IRISL) ۱۰ میلیون دلار در بندری در امتداد ولگا سرمایه‌گذاری کرده است. هدف این است که ظرفیت بار در بندر سالیانکا در شهر آستاراخان روسیه، تقریبا دوبرابر شود و به ۸۵۰۰۰ تن در ماه برسد.

ایران در داخل مرز‌های خود پول را در پایانه‌هایی هزینه می‌کند که از طریق آن‌ها می‌تواند محموله‌ها را از کشتی‌ها و سپس از طریق راه‌آهنی که کشور را از دریای خزر به خلیج فارس وصل می‌کند، عبور دهد. ایران همچنین در حال گسترش شبکه ریلی است که در حال حاضر حدود ۱۶۰۰۰ کیلومتر طول دارد و بخشی از فهرست میراث جهانی یونسکو است.

هیات‌های تجاری بین ایران و روسیه با رشد فزاینده‌ای در حال رفت و آمد هستند و تجارت بین دو کشور نیز در حال افزایش است. آمار‌ها نشان می‌دهد که روابط تجاری فیمابین به‌طور رسمی تا ماه آگوست ۲۰۲۲ تقریبا ۵۰ درصد رشد داشته است و احتمالا رقم سالانه آن به زودی از ۵ میلیارد دلار نیز فراتر خواهد رفت. سرگئی کاتیرین، رییس اتاق بازرگانی و صنایع روسیه در جریان سفرش به تهران گفت که پس از امضای توافق تجارت آزاد بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا، مسیر روشنی برای رسیدن تجارت دو کشور به ۴۰ میلیارد دلار وجود دارد.

گسترش شبکه ریلی ایران

روسیه در تلاش است تا از طریق بندرعباس در جنوب ایران، غلات به هند صادر کند. در بحبوحه تلاش‌های ایران برای بازگرداندن توافق سال ۲۰۱۵ با قدرت‌های جهانی که در آن مقطع تحریم‌ها را در ازای محدودیت‌های برنامه هسته‌ای این کشور لغو کرد، این همکاری مهم است. حمایت تهران از مسکو، همراه با برخورد حکومت ایران با معترضان، باعث شد که روابط دولت ابراهیم رییسی به‌طور فزاینده‌ای با غرب متشنج شود.

مقامات ایرانی می‌گویند که آن‌ها کاملا بر آنچه آن‌ها «محور شرق» می‌خوانند، متمرکز شده‌اند و هرگونه طرحی برای احیای روابط اقتصادی با اروپا کنار گذاشته شده و در عوض مجموعه‌ای از توافقات تجاری و انرژی با روسیه، چین و کشور‌های آسیای مرکزی را دنبال می‌کنند. چین و روسیه در حال حاضر اعضای سازمان همکاری شانگ‌های هستند، یک نهاد اقتصادی-امنیتی که ایران را به عنوان نهمین عضو خود پذیرفت.

چین و ایران هر دو به عضویت در اتحادیه اقتصادی اوراسیا نزدیک شده‌اند که این امر تجارت آزاد بین کشور‌ها را ممکن می‌کند. نهاد دیگری به نام بریکس نیز وجود دارد که اقتصاد‌های منطقه و فراتر از آن را به هم پیوند می‌دهد که در ابتدا از برزیل، روسیه، هند و چین تشکیل شده بود، اکنون آفریقای جنوبی را نیز شامل می‌شود و آماده گسترش بیشتر نیز است.

کشور هند در شبکه‌هایی که روسیه و ایران در تلاش برای ایجاد آن هستند، یک گره حیاتی به شمار می‌آید. خبرگزاری ایرانی نیمه رسمی مهر، گزارش داد که اولین محموله ۱۲ میلیون تنی غلات روسیه به مقصد هند از ایران عبور کرده است. اگر ایران بتواند بندر چابهار در اقیانوس هند، پروژه‌ای که هند نیز در آن سرمایه‌گذاری کرده است را به شبکه قطار‌های سراسری خود متصل کند، جریان بار‌های تجاری می‌تواند افزایش یابد. چابهار تاکنون از تحریم‌های امریکا مستثنی شده است، اما این امکان وجود دارد که مورد بررسی مجدد واشنگتن قرار گیرد.

رابرت مالی، نماینده کاخ سفید در امور ایران می‌گوید: اگر هر نهادی در نقض تحریم‌های ما در رابطه با کمک به روسیه یا هر یک از حوزه‌های دیگری که ایران در آن تحریم شده است، دست داشته باشد، آن‌ها نیز مشمول تحریم خواهند شد. موفقیت یا شکست خارج از کنترل دو کشور ایران و روسیه است و بستگی به این دارد که آیا کشور‌های دیگر، از هند گرفته تا کشور‌های منطقه خاورمیانه که همگی از سوی ایالات متحده و متحدانش به تبعیت از تحریم‌ها ترغیب شده‌اند، با این کار موافقت یا اینکه از فشار‌ها سرپیچی کنند.

«ولادیمیر پوتین، رییس‌جمهور روسیه چندی پیش در این باره گفت: دریای آزوف برای روسیه به دریای داخلی تبدیل شده است. از آنجا، شبکه‌های رودخانه‌ای، دریایی و ریلی تا بنادر ایران در دریای خزر و در نهایت تا اقیانوس هند گسترش می‌یابد.» لذا پوتین در این سخنرانی خود اهمیت انتهای کریدور را نیز مهم ارزیابی و آن را برجسته کرد.

کریدور تجاری در حال ظهور، به روسیه و ایران این امکان را می‌دهد که هزاران کیلومتر از مسیر‌های فعلی خود را حذف کنند. در انتهای شمالی این کریدور دریای آزوف قرار دارد که توسط شبه‌جزیره کریمه به عنوان سواحل جنوب شرقی اوکراین، بندر ماریوپل تحت اشغال روسیه و دهانه رودخانه دون، محصور شده است.