ماجرای تصرف ۱۷ شهر ایران توسط روسیه/ ۱۳ سال جنگ و شکستی که تلخ تر از زهر بود/ چگونه اسلاف پوتین قفقاز را از ایران جدا کردند؟

به گزارش خبر فوری، حمایت روسیه از آذربایجان بر سر کریدور زنگزور باعث خشم دولت و مردم ایران شده است. خیانت پوتین به ایران باعث شد فرماندهان نظامی، سیاستمداران برجسته و تحلیلگران مسائل استراتژیک نسبت به این اتفاق واکنش نشان دهند.

یکی از بهترین واکنش ها متعلق به منصور حقیقت پور بود. این نماینده سابق مجلس در توییتی نوشت: «در ایران مطالبه گری بازگشت ۱۷ شهر قفقاز باید به یک نهضت عمومی مردمی تبدیل شود.» (اینجا بخوانید).

این توییت از آنجا منتشر شد که روسیه با دخالت در امور قفقاز مدعی شده که این مناطق به علت اینکه روزگاری در اختیار مسکو بوده، تحت ید پوتین است اما نباید فراموش کرد که قفقاز پیش از اشغال توسط روسیه، متعلق به ایران بوده و ۱۷ ایالت یا شهر این منطقه بعد از شکست ایران از روسیه در جنگ های ۱۳ ساله طی دو قرارداد گلستان و ترکمنچای به روسیه واگذار شدند.

۱۷ شهر قفقاز که از ایران جدا شدند

اما ۱۷ ایالت یا شهر قفقاز که در اختیار روسیه قرار گرفتند، کدام مناطق یا شهرها هستند و روسیه چگونه توانست بر این مناطق تسلط یابد؟

شهرها و مناطق قفقاز که بعد از جنگ اول ایران و روسیه و طی قرارداد گلستان از ایران جدا شدند:

– قره‌باغ

– شکی

– گنجه

– قبه

– شیروان

– بادکوبه

– داغستان

– دربند

– نیمه شرقی گرجستان

– محال شوره‌گل

– محال آچوق‌باشی

– محال گروزیه (کورنه) (چچن و اینگوش امروزی)

– محال منگریل

– محال آبخاز و سامگرلو و گوریا

شهرها و مناطق قفقاز که بعد از جنگ دوم ایران و روسیه و طی قرارداد ترکمنچای از ایران جدا شدند:

– خانات نخجوان

– خانات ایروان

– خانات تالش

در واقع، ۱۴ شهر یا ایالت قفقاز در عهدنامه گلستان از ایران جدا شدند و ۳ شهر یا ایالت نیز طی قرارداد ترکمنچای از ایران جدا شده و در اختیار روسیه قرار گرفتند.

چگونه ایالات و شهرهای قفقاز در اختیار روسیه قرار گرفتند؟

آغاز شورش گرجستان در عهد کریم خان

برای پاسخ به این پرسش باید به عهد کریم خان زند رجوع کنیم. بعد از قتل نادرشاه افشار، ایران وارد یک دوره طولانی از جنگ های داخلی شد.

سرداران نادرشاه افشار شروع به جنگ با یکدیگر کردند. شرق ایران (خراسان) در اختیار نوادگان نادرشاه قرار گرفت. افغانستان و هندوستان به تصرف خاندان ابدالی به فرماندهی «احمد شاه درانی» درآمد. بلوچستان در اختیار نصیرخان بلوچ بود و ایران مرکزی نیز میان سه فرمانده بزرگ یعنی آزادخان افغان، محمد حسن خان قاجار و کریم خان زند دست به دست می شد. بعد از برتری کریم خان زند بر دو فرمانده دیگر و تصرف تمامی ایالات ایران مرکزی، ایالات و استان های مرزی به نوعی استقلال و خودمختاری رسیدند و کریم خان نیز توان تصرف مجدد آنان را نداشت. به جز خراسان، بخش هایی از بلوچستان، بخش هایی از کردستان، عمان و افغانستان از ایران جدا شده یا نوعی خودمختاری پیدا کردند. یکی از ایالاتی که خودمختاری یافت «گرجستان» بود.

پادشاه مسیحی این ایالت، «هراکلیوس» استقلال تفلیس و ایالات مسیحی نشین اطرافش را اعلام کرد. کریم خان نیز با او مدارا کرد و تلاشی برای سرکوب او نکرد، چرا که می دانست قدرت لازم را برای سرکوب او ندارد.

با گذشت چند سال، قدرت هراکلیوس بیشتر شد. حاکم گرجستان با امپراتوری روسیه ارتباط برقرار کرد و سعی کرد از طریق اشتراکات مذهبی، مسکو را به حمایت از خود راضی کند. این مساله بر قدرت گرجستان افزود.

بعد از روی کار آمدن آقا محمد خان قاجار، حکومت ایران تغییر سیاست داد. خان قاجار نمی توانست استقلال قفقاز را تحمل کند. به همین دلیل، به تفلیس لشکر کشید و سعی کرد تاج و تخت هراکلیوس را سرنگون کند. با این حال، قبل از نابودی کامل حکومت خودخوانده هراکلیوس، توسط اطرافیانش کشته شد و هدفش تحقق نیافت.

جنگ اول ایران و روسیه

۶ ماه بعد از مرگ آقا محمد خان، هراکلیوس نیز مرد و پسرش گرگین خان حاکم گرجستان شد. گرگین خان که می ترسید شاه جدید ایران یعنی فتحعلی شاه، راه عمویش را ادامه داده و مجددا به گرجستان لشکر بکشد، نامه ای به تزار الکساندر فرستاد و تابعیت کامل گرجستان از دولت روسیه را اعلام کرد. تزار از این فرصت استفاده کرد و ژنرال «سی سیانوف» را راهی گرجستان کرد.

ژنرال روس بعد از مرگ مشکوک گرگین خان از فرصت استفاده کرد و سراسر گرجستان را به تصرف خود در آورد. با این حال، او به این اراضی قانع نبود و به ایالات اطراف نیز لشکر کشید. قوای روس به گنجه و شوشی حمله کرده و بعد از تصرف این دو شهر، به قره باغ و ایروان حمله نمودند.

این حملات باعث آغاز جنگ طولانی ایران و روسیه شد. در این جنگ، ابتدا قوای ایرانی توانستند پیش روی کنند. ژنرال سی سیانوف در قلعه باکو کشته شد و بسیاری از مناطق تصرف شده مجددا پس گرفته شدند. عباس میرزا، نایب السلطنه فتحعلی شاه فرمانده قوای ایرانی در جنگ با روسیه بود (درباره عباس میرزا اینجا بخوانید).

او با اصرار انگلیس که در آن زمان متحد روسیه بود و سعی داشت از طریق مسکو، ناپلئون را شکست دهد، راضی به مذاکره با روسیه شد اما روس ها عباس میرزا را فریب داده و ناغافل به گنجه و باکو حمله کردند. فرمانده جدید قوای روس «گودوویچ» بود که طی چند عملیات، توانست سرتاسر آذربایجان را محاصره کند. با این شکست و در خطر افتادن غرب ایران، تهران درخواست صلح کرد.

معاهده ای که به جنگ اول ایران و روس خاتمه داد در قریه «گلستان» از دهات قره باغ به وساطت مقامات انگلیسی و از طرف ایران به نمایندگی «حاجی میرزا ابوالحسن خان» امضا شد.

به موجب عهدنامه گلستان، ایران قبول کرد که جمیع ولایاتی را که تا آن تاریخ روسها تصرف کرده بودند در اختیار روسها باقی بگذارد. به این ترتیب، گرجستان و ولایات ساحلی دریای سیاه و باکو و قره باغ و شکی و گنجه و مغان و قسمت علیای طالش به روسیه واگذار شد. به علاوه، حق کشتیرانی در دریای مازندران نیز از ایران سلب گردید. در عوض روسیه تعهد کرد که نیابت سلطنت «عباس میرزا» را در ایران به رسمیت بشناسد.

جنگ دوم ایران و روسیه

به محض پایان جنگ اول، مقدمات جنگ دوم آغاز شد. مشکل بزرگ عهدنامه گلستان این بود که مرز مشخصی میان قوای ایران و روس مشخص نکرده بود. این باعث شد قوای روس و ایران درگیری های حاشیه ای زیادی داشته باشند. از سوی دیگر، شاه، مردم و روحانیون شکست از روسیه مسیحی را یک ننگ بزرگ می دانستند.

در همین زمان، اخباری از بدرفتاری روس ها با مسلمانان آذربایجان به گوش رسید و باعث شد روحانیون حکم جهاد بدهند. این مساله جنگ دوم را آغاز کرد. ایران در ابتدای جنگ دوم، توانست در برخی مناطق قفقاز پیش روی کند اما بعد از اینکه مسکو ژنرال «پاسکویچ» را که از فرماندهان زبده روسیه بود به فرماندهی جبهه قفقاز مأمور کرد، شرایط تغییر کرد. نتیجه جنگ دوم ایران و روسیه به یک فاجعه تبدیل شد.

قوای ایران در طول کمتر از ۲ سال یکی از بدترین شکست های خود را تجربه کرد. قوای روس از غفلت و ضعف عباس میرزا استفاده کرده و حتی تبریز را محاصره کردند. عباس میرزا وحشت زده و ناامید درخواست صلح کرد. نتیجه صلح انعقاد قرارداد ترکمانچای بود. شهرهای دیگر قفقاز به اشغال روس ها درآمده و ایران یکسره از ایالات این منطقه دست کشید.

عهدنامه ترکمنچای باعث شد ۳ ایالت دیگر از ایران جدا شود که با ۱۴ ایالت جدا شده از ایران در عهدنامه گلستان، در مجموع ۱۷ ایالت را تشکیل می دادند و تقریبا تمام قفقاز از ایران جدا شدند. رود ارس مرز میان ایران و روسیه شد و ایران دیگر نتوانست ۱۷ شهر جداشده قفقاز را به تصرف خود درآورده یا در مورد آن ادعایی داشته باشد (درباره رابطه ایران و قفقاز اینجا را بخوانید).