فرا فیلم چیست؟

به گزارش خبرروز، محمد ناصریراد مستندساز در مقاله ای پیرامون فرافیلم و فرامستند آورده است:

قبل از اینکه به تعریفی از فرامستند برسیم نیاز است تعریفی از فرافیلم داشته باشیم، فرافیلم (meta_film) فیلمی است کل موضوع آن به نحوه ی ساخت یک فیلم -از جمله خود آن فیلم- مربوط میشود. فرافیلم آن دسته از فیلم هایی است که موضوع آن ماهیت سینما و امر فیلم سازی بوده و شیوه ای از فیلمسازیست که در آن فیلم به مخاطب اطلاع می دهد که در حال تماشای یک اثر داستانی و ساختگیست، از این رو فرافیلم ها اغلب به تولید خود اشاره می‌کنند و برخلاف قراردادهای روایی که هدفشان حفظ تعلیق و باورپذیری هر چه بیشتر مخاطب است، کار می‌کند.

به بیان دیگر این گونه از فیلم ها، فیلم هایی از پشتِ صحنه ی فیلمسازیِ فیلمساز است و معمولا فیلم سازان این آثار با نگاه انتقادی به شیوه تولید معنا، تخیلی یا تصنعی بودن فیلم را برجسته کرده و به رویارویی با توهم موجود در فیلم های متعارف و واقع گرا می پردازند. تقابل و کشمکش شخصیت ها در آثار سینمایی به عنوان یک اصل، اهمیت مطالعه نسبت «خود» و «دیگری» را در آن ها به خوبی نمایان می کند. نسبت خود و دیگری در بخش زیادی از تاریخ فلسفه طبق رابطه سوژه-ابژه صورت بندی شده است. از نظر سارتر انسان تحت «نگاه» دیگری تبدیل به شی ء شده و آزادی خود را از دست می دهد. در مقابل، لویناس فرض کردن «دیگری» را به عنوان یک ابژه شناخت، خشونت علیه «دیگری» می داند، که همین مسئله در فرا فیلم مورد بررسی قرار گرفته و حائر اهمیت است .

عناصر متاسینما یا همان فرافیلم شامل صحنه هایی است که در آن شخصیت ها درباره ساخت فیلم صحبت می کنند یا تجهیزات و امکانات تولید نشان داده می شود و به نوعی شبیه فراداستان در ادبیات است.

به تعریفی دیگر فیلم‌های سینمای رایج و رسمی، واقعیت فریبنده‌ای را خلق کرده و از طریق تکنیک‌های فنّی، و روایتی شیوه تولید معنا را از نظر پنهان می‌سازند؛ اما فرافیلم‌ها که اغلب داستان فرایند فیلم‌سازی یا زندگی فیلم‌ساز را در جریان یکی از مراحل ساخت فیلم نشان می‌دهند، برخلاف آثار رایج سینما، به‌ جای پنهان کردن ماهیت فیلمی خود به شیوه‌های گوناگون و با پرداختن به سختی‌ها، مشکلات و لذت‌های فیلم‌سازی، تخیلی یا تصنعی بودن خود را برجسته می‌کنند.

تاریخچه ی نمونه‌هایی از فراسینما به روزهای اولیه فیلم‌سازی روایی برمی‌گردد. در دهه ۱۹۴۰، موزیکال‌ها و کمدی‌های پشت صحنه مانند جاده‌ای به سنگاپور (ویکتور شرتزینگر، ۱۹۴۰) و هلزاپوپین (اچ. سی پاتر، ۱۹۴۱)از فرافیلم در روایت خود استفاده کردند، البته سال ها قبل از آن دوران فیلم “مردی با دوربین فیلمبرداری اش” از ژیگا ورتوف به فرامستند نزدیک شده بود.

فرافیلم را می‌توان در سینمای هنری دهه ۱۹۶۰ مانند پنیر بی نمک (پیر پائولو پازولینی ۱۹۶۱)، هشت و نیم (فدریکو فلینی، ۱۹۶۳)، نفرت (ژان لوگ گدار ۱۹۶۳)، شب آمریکایی ) فرانسوا تورفو ۱۹۷۳) یا مصائب آنا (اینگمار برگمن، ۱۹۶۹) و … پیدا کرد و اغلب می‌توان آن را در فیلم‌سازی خود انعکاسی موج نو فرانسه در فیلم‌هایی مانند تحقیر (Jean-1969) در سینمای هنری دهه ۱۹۶۰ شناسایی کرد.

از نمونه های شاخص در سینمای ایران میتوان به “زیر درختان زیتون”  عباس کیارستمی” ، وقتی همه خوابیم” بهرام بیضایی و “آینه” از جعفر پناهی و … اشاره کرد.

حال به این پرسش پاسخ میدهیم که فرا مستند چیست؟ این نوع مستند، آثاری هستند که در آن روایت مدام از داستان به امرِ واقع تغییر می‌کند، دیوار چهارم را به نوعی جسورانه می‌شکند و گاه حضور آگاهانه خود مستندساز و گروهش در فیلمی که درباره ی مستندش می سازد، به چشم میخورد.

از نمونه ی اولیه فرامستند میتوان به مستندهای وقایع نگاری یک تابستان(۱۹۶۱) و شکارچیان شیر (۱۹۶۵) از “ژان روش” و از نمونه های خود بیانگر یا همان سلف پرتره [Self _portrait] که در زمره ی فرامستندهای انعکاسی محسوب میشوند میتوان به مستند “مردِ گریزلی ” (۲۰۱۵) ساخته ورنر هرتروگ  و آسیاب بادی (۲۰۰۹) ساخته ی “الکساندر اولچ” اشاره کرد.

فیلم فرامستند بطور کلی کلیشه های رایج سینمای مستند متعارف یا سنتی را که در جهت گیری یک جانبه و قاطع در معرفی واقعیت اصرار میورزد، نفی کرده و واقعیت آنرا به چالش کشیده و حتی آنرا هجو مینماید. در حقیقت با این عمل مستندساز  درصدد است به مخاطب بگوید فیلمی را که بر پرده می بینید یک پدیده ی مصنوع و ساختگیست و دنیای پرده ی فیلم یک دنیای واقعی نیست، بلکه ساخته ی مولف است حتی اگر برچسب مستند را به خود گرفته باشد.

منابع:

Ames, Christopher. Movies About the Movies. p. 15
Ames, Christopher. Movies About the Movies. p. 41, 56
Stam, Robert. Reflexivity in Film and Literature

شکل و گونه شناسی فیلم مستند/ احمد ضابطی جهرمی/تهران-نشر رونق-۱۳۹۳

فرافیلم و نسبت «خود» و «دیگری» در سینمای عبّاس کیارستمی (مقاله علمی وزارت علوم)نویسندگان: جلال نصیری هانیس نادر شایگان فر احمد الستی

مطالعه کارکرد انتقادی سه اثر در سینمای موج نوی فرانسه و سینمای خودبازتابی ایران
دوره ۱۱منیره السادات سادات حسینی؛ علی شیخ مهدی

دیدگاه نیوز را در شبکه های اجتماعی دنبال کنید

محمد ناصری‌راد

خبرنگار دیدگاه نیوز در شهر شیراز می باشد. وی مستندساز، تدوینگر و عکاس شیرازی است که فعالیت خود را از سال ۸۸ با انجمن سینما جوانان شروع کرده و ساخت مستندهای “دروازه حقیقت”، “من میخوام معتاد بشم”، “طاووس ها پرواز را نمیفهند”، “سوداگرانِ بی سودا”، “وداع”، “آبفروش” و “کتایون” را در کارنامه دارد، وی در حوزه های اجتماعی، فرهنگی، هنری و سینمایی قلم می‌زند .