دوتار خراسان: نغمه‌ای کهن از دل تاریخ

در نواحی مختلف خراسان، از شمال تا جنوب و شرق، دوتار با اندکی تغییر در شکل و نحوه نواختن، نقش محوری در اجرای مقام‌های موسیقی ایفا می‌کند. نغمه‌های دوتار، حکایتگر قصه‌ها و داستان‌هایی هستند که سینه به سینه از نسل‌های گذشته به یادگار مانده‌اند.

استادان موسیقی خراسان، که به آنها «بخشی» یا «خنیاگر» می‌گویند، با نواختن دوتار، آواز خواندن، داستان‌سرایی و سرودن اشعار، گنجینه‌ای بی‌بدیل از فرهنگ و هنر این سرزمین را حفظ و به نسل‌های آینده منتقل می‌کنند.

با این حال، در سال‌های اخیر، به دلیل کم‌توجهی به موسیقی سنتی، این میراث کهن در معرض خطر فراموشی قرار گرفته است. تنوع فرهنگی و قومی استان‌های خراسان، ویژگی بارز موسیقی این منطقه است و حفظ و احیای این گنجینه ارزشمند، ضرورتی انکارناپذیر برای حفظ هویت و اصالت فرهنگی ایران به شمار می‌رود.

استاد حسین ولی نژاد معروف به حسین بخشی متولد ۱۳۴۰ فرزند استاد مرحوم «بخشی سلطان رضا» از دوتار نوازان و خوانندگان برجسته شیروان است.

حسین ولی نژاد تنها هنرمند ایرانی است که توانست دیپلم افتخار و جایزه ۵۰۰ دلاری جشنواره بین المللی موسیقی اقوام راه ابریشم ۲۰۱۹ در کشور ازبکستان را از آن خود کند.

استاد محمد یگانه فرزند بخشی بزرگ شمال خراسان استاد فقیـد «حاج حسین یگانه» متولد مردادماه سال ۱۳۳۰ قوچان است. او بیش از ۴۰ سال است که دوتار مینوازد و آواز می خواند و اجراهای متعددی در کشورهای آلمان، هلند، انگلستان، دانمارک، سوئد، سوئیس، سودان، قرقیزستان، کانادا، ترکیه و… داشته است.

استاد حمید طایی متولد ۱۳۳۹، حال حاظر به صورت انفرادی در گارگاه شخصی خود در حال انجام سفارش ساخت دوتار خراسان جنوبی است.

چوب مناسب برای ساخت دوتار باید از درخت توت ۸۰ تا ۹۰ ساله با قطر ۲ تا ۱.۵ متر باشد که در کنار جوی آب رشد کرده و در دوره خشکسالی نبوده باشد. طول تنه درخت باید حداقل ۵۵ سانتی متر باشد تا کاسه دوتار به اندازه ۴۵ سانتی متر ساخته شود. ۵ تا ۱۰ سانتی متر اضافی طول برای جبران برخورد با گره ها در نظر گرفته می شود.

یکی از سختی‌هایی ساخت دوتار، حساسیت‌هایی است که کار با چوب توت ایجاد می‌کند. چوب توت از همه چوب‌های دیگر، آرسنیک بیشتری دارد و گازی که از این چوب متصاعد می‌شود باعث ایجاد بیماری ها تنفسی می‌شود.

دوتار، ساختمان کاملی دارد و همین هم نیاز به نوآوری را کم کرده. با این وجود در سازهای مختلفی که از همین خانواده است، نوآوری‌هایی شده است. به عنوان مثال تنبور کرمانشاه و کردستان، سه تا سیم دارد که سیم ملودی آن، دو تا سیم است. یا دمبوره که دوتار هراتی است، از نظر نوع صدادهی، با دوتار تربت جام فرق دارد.

همه اجزای دوتار در قدیم از توت بوده. کاسه و صفحه و دسته و خرک همه از چوب توت بوده. حتی سیمش هم از رشته ابریشم بوده که آن هم باز کرمش، برگ درخت توت خورده است. برای همین هم می‌گویند اسم قدیم این ساز، «توت‌تار» بوده است.

درحال حاضر دسته دوتار را از چوب زردآلو می‌سازند. در زمان قدیم‌ دسته هم از چوب توت می‌ساخته می‌شد. اما به دلیل مناسب نبودن چوب توت و عدم استحکام لازم، در این زمانه اساتید دوتارساز سراغ چوب زرد آلود رفته اند که چوب محکم‌تری است.

قیمت تمام شده یک دوتار معمولی بین یک میلیون تا یک میلیون و پانصدهزار تومان میباشد. البته در این کارگاه ها سازهای فاخر و پرکاری طراحی تولید می‌شود که قیمت پایه آنها از ۱۵ میلیون تومان شروع می‌شود.

داوود یونسی، هنرمند قوچانی، با یک دهه تجربه در ساخت دوتار، در کارگاه پدری خود، به خلق این ساز اصیل می پردازد. یونسی نه تنها به ساخت دوتار اهتمام می‌ورزد، بلکه در نواختن این ساز نیز مهارت دارد و در مجالس و برنامه‌های مختلف به هنرنمایی می‌پردازد. او با شور و عشقی که به دوتار دارد، در تلاش است تا این ساز اصیل ایرانی را به نسل‌های جوان معرفی کند و ادامه دهنده راه بخشی ها باشد.

محمد علی جمالی از سازندگان دوتار، آوازخوان، داستانگو، سراینده های خطه شمال خراسان است.

بخشی محمد علی جمالی، استاد دوتار ۶۹ ساله کرمانج زبان، اهل روستایی در اطراف شهر فاروج است.

محمد علی جمالی بر سرمزار استادش، او نواختن ساز را در ۱۳ سالگی از استادش آموخته است
غزاله تعالی مقدم از سال ۱۳۸۲ نزد استاد محمد یگانه نواختن دوتار را آغاز کرده است. او در زمان ۱۶ سال فعالیتش در این زمینه تجربه حضور در جشنواره های بین المللی هندوستان، اسپانیا، ازبکستان، کردستان عراق نیز داشته است.

استاد محمد حداد متولد ۱۳۴۰ در زابل و بزرگ شده مشهد بود و دوتارهای ساخت او در بین نوازندگان این ساز جایگاه ویژه‌ای داشت.

پیشه او در اصل خراطی بود اما اتفاقی و به درخواست دوستی که از او تقاضای ساخت دوتاری کرده بود، در دهه ۸۰ به دوتارسازی روی آورد و همسایگی با استاد ذوالفقار عسکریان چهره مطرح دوتار نوازی خراسان و استفاده از تجارب او در نواختن این ساز کمک کرد تا دوتارهای ساخت استاد حداد خیلی زود جایگاه خوبی در بین نوازندگان باز کند.

استاد حداد مبدع تبدیل ابزار آلات صنعتی به ابزار مورد نیاز ساخت در تار بود. او در دی ماه سال گذشته درگذشت.

دیدگاه نیوز را در شبکه های اجتماعی دنبال کنید

امیر حیدری

سردبیر خبر روز، بیش از 16 سال است که در زمینه های تخصصی طراحی، توسعه، بهینه سازی و سئوسازی وب فعالیت می کند. وی از سال ۱۳۸۷ فعالیت خبری خود را در حوزه اخبار تکنولوژی آغاز کرده و از سال ۱۳۹۳ در حوزه های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی شروع به فعالیت مستمر خبری کرده است. وی عضو هیئت مدیره شرکت رایسام نیز می باشد.