درآمد جام‌جهانی فوتبال به جیب چه کسی می‌رود؟

میزبانی جام‌جهانی فوتبال مزایای زیادی دارد اما دریافت مجوز میزبانی آن می‌تواند یک فرآیند ۱۰ ساله باشد. کشورها ‌باید پیشنهاد خود را برای میزبانی به فیفا ارائه دهند و شرایط ۹گانه میزبانی و برنامه دقیق به منظور تامین اهداف فیفا را داشته باشند.

قطر از نظر مساحت کوچکترین کشوری است که تاکنون میزبان این رویداد بزرگ بوده. جام‌جهانی فوتبال بزرگترین رویداد ورزشی در تقویم جهانی است و انتظار می رود تا پایان بازی‌ها در دوحه، بیش از ۵ میلیارد نفر مسابقات را از طریق تلویزیون تماشا کرده و حدود یک میلیون نفر نیز به این کشور سفر کنند.

توسعه گردشگری، هدف نخست از میزبانی جام‌جهانی

«برتولد ترنکل» یکی از مسئولان توریسم قطر اعلام کرده این کشور قصد دارد با چیزی فراتر از فوتبال، بازدیدکنندگان را شگفت‌زده کند. در چند ماه پیش از شروع رقابت‌ها، سواحل جدید، پارک‌های تخصصی، هتل‌ها و مراکز ورزش‌های آبی مدرنی افتتاح شده است.

اما باید دید آیا این مسابقات و یا رویداهای مشابه ورزشی بین‌المللی، برای کشورهای میزبان منفعت مالی دارد یا نه. درآمد های هنگفتی از محل فروش بلیط بازی‌ها و فروش کالاهای مرتبط با بازی‌ها گرفته تا حمایت مالی شرکتی و گردشگری در رویدادی مانند جام‌جهانی فوتبال وجود دارد؛ اما باید دید چقدر از عواید برگزاری این مسابقات به کشور میزبان می‌رسد؟ آیا میزبانی این رویدادها از نظر مالی ارزشش را دارد؟ اگر بخواهیم از نظر اقتصادی جواب دهیم باید بگوییم بسیاری از کارشناسان، اعتقادی به صرفهِ اقتصادی برای برگزاری رویدادهای بزرگ ورزشی ندارند.

بیشتر کشورهای میزبان جام‌جهانی ده‌ها میلیارد دلار برای آماده‌سازی استادیوم‌ها، توسعه زیرساخت، ساخت هتل و غیره هزینه می‌کنند که بسیاری از این هزینه‌ها اغلب جبران نمی‌شود، حداقل نه از نظر بازگشت پول نقد.
برخی معتقدند اگر این روند ادامه یابد در آینده، انگیزه‌های مالی برای میزبانی رویدادهای بزرگ ورزشی کم‌رنگ می‌شود. البته با همین شرایط نیز چند کشور در حال توسعه برای میزبانی جام‌جهانی فوتبال ۲۰۳۰ نامزد شده‌اند و تقویت گردشگری یکی از اولویت‌های اصلی این کشورهاست.

هزینه‌ها و درآمدهای جام‌جهانی

میزبانی جام‌جهانی از نظر گردشگری اهمیت ویژه‌ای برای کشور میزبان دارد اما اقدام برای برگزاری مسابقات ورزشی به منظور توسعه گردشگری می‌تواند هزینه زیادی داشته باشد. جام‌جهانی ۲۰۲۲ قطر که از ۲۰ نوامبر(۲۹ آبان) تا ۱۸ دسامبر(۲۷آذر) در حال برگزاری است برای این کشور حدود ۲۲۹ میلیارد دلار خرج تراشیده که این رویداد را به گران‌ترین جام‌جهانی فوتبال تاریخ تبدیل کرده است. اما هزینه‌های زیاد برای توسعه زیرساخت‌ها باعث شده برخی از میزبانان این رویدادها بدهی زیادی را تحمل کنند و در نهایت با ساخت‌وسازهایی که کاربرد چندانی در آینده برایشان ندارند مواجه شوند.

با این وجود جام‌جهانی یک رویداد درآمدزاست اما باید دید این درآمدها کجا می‌رود و چگونه تقسیم می‌شود. حق پخش تلویزیونی مسابقات جام‌جهانی ۲۰۱۸ روسیه به مبلغ ۴.۶ میلیارد دلار به کشورهای مختلف جهان فروخته شد اما درآمد پخش تلویزیونی مسابقات به فیفا تعلق می‌گیرد. همچنین ۱۰۰ درصد فروش بلیت بازی‌ها به فیفا می‌رسد. حتی حق بازاریابی و تبلیغات شهری و محیط استادیوم‌ها به فیفا می‌رسد که این مبلغ در جام‌جهانی ۲۰۱۸ روسیه به بیش از یک میلیارد دلار رسید.

حتی در زمان برگزاری مسابقات جام‌جهانی، کالا، نوشیدنی‌ یا هر چیز دیگری که از برندهای شریک فیفا در کشور میزبان فروخته شود شامل معافیت‌های مالیاتی زیادی برای خریداران می‌شود که به نوعی ضرر مالی برای میزبان است و نمی‌تواند از سود مالیاتی آن استفاده کند. آلمان در میزبانی جام‌جهانی ۲۰۰۶، مجبور به اعطای ۲۷۲ میلیون دلار تخفیف مالیاتی به محصولات فیفا و شرکای آن شد. با این حال، فیفا به کشورهای میزبان کمک مالی هم می‌کند؛ برای مثال بابت برگزاری جام‌جهانی، ۱.۷ میلیارد دلار به قطر پرداخت کرد؛ هرچند این مبلغ شامل پرداخت جوایز به تیم‌ها هم می‌شود.

آنچه نصیب میزبان جام جهانی می‌شود

حال باید دید با توجه به اینکه بخش زیادی از درآمدهای میزبانی جام‌جهانی فوتبال به فیفا می‌رسد، سهم کشور برگزارکننده از درآمدهای این مسابقات چیست؟
سفر بیش از یک میلیون بازدیدکننده خارجی به قطر در زمان برگزاری این تورنمنت یک ماهه، سبب می‌شود کشور میزبان شاهد جهش زیادی در صنعت گردشگری شود و درآمد هتل‌داران، رستوران‌ها و موارد مشابه را افزایش ‌دهد؛ اما مراجعه گسترده گردشگران، به توسعه زیرساخت‌ها نیاز دارد که سرمایه‌گذاری در آن معمولا در کوتاه‌مدت صرفه اقتصادی ندارد.
برای مثال دولت قطر بیش از ۲۰۰ میلیارد دلار برای جام‌جهانی و زیرساخت‌ها، هتل‌ها، امکانات تفریحی، تعمیرات اساسی کل شبکه جاده‌ای و ساخت یک سیستم ریلی هزینه کرده است که در کوتاه‌مدت بازگشت مالی نخواهد داشت.

تاثیر اقتصادی جام‌جهانی برای کشورهای میزبان به صورت کوتاه‌مدت و بلندمدت تعریف می‌شود. افزایش توریسم که به اقامت در هتل، مراجعه به رستوران‌ها و توسعه مشاغل محلی منجر می‌شود، از نتایج اقتصادی کوتاه‌مدت به شمار می‌آید.

در زمان برگزاری رویدادهای بزرگ ورزشی، کشور میزبان بخشی از گردشگران خود را به دلیل شلوغی، ترافیک و افزایش قیمت‌ها از دست می‌دهد. بررسی‌های انجام شده در المپیک پکن و لندن نشان می‌دهد میانگین سفر گردشگران به این کشورها به ترتیب در سال‌های ۲۰۰۸ و ۲۰۱۲ که این رویداد برگزار شده نسبت به سال‌های دیگر کاهش یافته است.
در موردی دیگر، پیش از جام‌جهانی ۲۰۱۰ آفریقای‌جنوبی، پیش‌بینی می‌شد نزدیک به ۴۵۰ هزار گردشگر برای این مسابقات وارد این کشور شوند اما در نهایت فقط دو سوم این عدد محقق شد.

از طرفی دیگر، برخی از کشورهای میزبان که زیرساخت‌ها یا استادیوم‌های لازم برای برگزاری بزرگترین تورنمنت فوتبالی جهان را ندارند بدهی‌های هنگفتی را متحمل می‌شوند که به اصطلاح به این اتفاق از نظر اقتصادی «فیل سفید» می‌گویند.
فیل سفید، در اقتصاد به پروژه‌هایی گفته می‌شود که نسبت زمان و هزینه‌ای که برای آن می‌شود بازده زیادی ندارد. برزیل را در نظر بگیرید؛ این کشور برای برگزاری جام‌جهانی ۲۰۱۴ به دلیل نیاز به ساخت جاده‌ها، خطوط ترانزیت، استادیوم و هتل‌های جدید ۱۱.۶ میلیارد دلار هزینه کرد. اما اکنون، استادیوم «مانه گارینچا» در برازیلیا، که برای ساخت آن حدود یک میلیارد دلار هزینه شد، به عنوان گاراژ اتوبوس استفاده می‌شود. «اندرو زیمبالیست» نویسنده و اقتصاددان آمریکایی درباره میزبانی رویدادهای ورزشی بزرگ، نمونه متعددی از پروژه‌هایی را فهرست می‌کند که پس از پایان مسابقات به سختی در شهرهای میزبان استفاده شده‌اند.

البته همیشه پولی که برای زیرساخت‌های جدید یا ارتقای آن خرج می‌شود به هدر نمی‌برود. این ساخت‌وسازها در بسیاری مواقع، خود را در بلندمدت در بخش‌های حیاتی اقتصاد نشان می‌دهد. با نگاهی به هزینه‌کرد روسیه، تحلیلگران پیش‌بینی می‌کنند دستاوردهای اقتصادی ناشی از میزبانی جام‌جهانی ۲۰۱۸ در این کشور تا سال ۲۰۲۳ به نفع صنعت گردشگری خواهد بود اما به نظر نمی‌رسد این درآمد رقمی قابل توجهی باشد. با این اوصاف باید گفت حداقل در کوتاه‌مدت، میزبانی جام‌جهانی فوتبال منطقی نیست اما مسائلی هست که مهم‌تر از تاثیر مستقیم اقتصادی است.

راهی برای همبستگی ملی و جذب سرمایه‌گذاری خارجی

میزبانی جام‌جهانی می‌تواند قدرت نرم را برای کشورها به ارمغان بیاورد. آنها می‌توانند از طریق قدرت نرم، خود را مستعد سرمایه‌گذاری خارجی نشان دهند و به‌واسطه آن موجب رونق اقتصادی کشورشان شوند. این رویدادهای مهم ورزشی همچنین فراتر از مساله اقتصادی باعث ایجاد همبستگی، انسجام و از بین رفتن شکاف‌های اجتماعی در جامعه ‌شده و چهره خوبی از کشور برای بیرون از مرزها ایجاد می‌کند و باعث غرور یک ملت می‌شود.

در نهایت، بسیاری از میزبانان رویدادها بزرگ ورزشی، روی درآمد مستقیم آن توجه زیادی نمی‌کنند؛ آنها از جام‌جهانی یا المپیک، نه فقط برای ارائه چهره‌ای خوب از خود به جهان، بلکه برای مقاصد امنیت ملی نیز استفاده می‌کنند. به عنوان مثال، چین در حال توسعه صنعت ورزش خود همسو با توسعه دیپلماسی است. روندی که پکن با المپیک ۲۰۰۸ آغاز کرد، با سرمایه‌گذاری هنگفت در فوتبال دنبال‌شده و تا مدت‌ها پس از المپیک زمستانی ۲۰۲۲ به میزبانی این کشور ادامه خواهد داشت.